Nhà phê bình Nguyễn Đăng Mạnh từng nhận định: “Nguyễn Minh Châu là người mở đường tinh anh và tài năng của văn học Việt Nam thời kì đổi mới.” hật vậy, nếu trước năm 1975, ông nổi bật với những trang viết ngợi ca người lính nơi chiến trường, thì sau 1975, ông đã dũng cảm đào sâu vào những vấn đề thế sự và nhân sinh, trở thành một trong những gương mặt tiên phong cho dòng văn học hướng nội, giàu chất triết lí. Truyện ngắn Bức tranh (1983) là minh chứng tiêu biểu cho sự chuyển mình ấy. Đoạn trích trong tác phẩm không chỉ dựng nên một tình huống truyện giàu kịch tính mà còn gợi mở những suy ngẫm sâu xa về lương tâm, nhân cách và sự tự soi chiếu của con người trong dòng chảy đời sống.

Nguyễn Minh Châu là nhà văn luôn day dứt và trăn trở về con người cũng như trách nhiệm cá nhân trước những biến động của lịch sử. Truyện ngắn Bức tranh tiêu biểu cho phong cách tự sự triết luận ấy, được xây dựng từ một tình huống truyện bất ngờ và giàu sức ám ảnh: cuộc gặp gỡ tình cờ giữa một người họa sĩ từng đi qua chiến tranh với anh thợ cắt tóc bình dị. Từ một chi tiết tưởng như nhỏ bé, Nguyễn Minh Châu khơi gợi những câu hỏi lớn lao về lương tâm, về cách con người đối diện với quá khứ và với chính mình. Qua đó, tác giả khẳng định nghệ thuật không chỉ để ngợi ca mà còn để cảnh tỉnh, để con người tự soi chiếu và hoàn thiện nhân cách.

Đoạn trích kể lại câu chuyện người họa sĩ bất ngờ phát hiện sự thật đau lòng: chính sự vô tình của mình trong chiến tranh đã gián tiếp khiến mẹ anh thợ cắt tóc đau buồn đến hóa mù lòa. Bi kịch ấy khiến nhân vật “tôi” day dứt khôn nguôi, sống trong mặc cảm tội lỗi. Khi trở lại quán cắt tóc, anh rụt rè, lo sợ phải đối diện với ánh mắt của người thợ. Thế nhưng, thay vì trách móc, anh thợ cắt tóc chỉ giữ một thái độ điềm tĩnh, bao dung, lặng lẽ làm nghề và để cho người khác tự phán xét. Chính sự im lặng giàu nhân hậu ấy đã trở thành tiếng nói thức tỉnh, buộc nhân vật “tôi” phải tự đối diện với lương tâm và gợi ra cho người đọc nhiều suy ngẫm về trách nhiệm cá nhân cũng như nhân cách sống.

Cuộc gặp gỡ trực tiếp giữa người họa sĩ và anh thợ cắt tóc là cao trào của đoạn trích. Khi bước vào quán, người họa sĩ run rẩy như “ngồi trên ghế tra điện”. Anh vừa xấu hổ, vừa sợ hãi phải đối diện với quá khứ. Trong khi đó, ánh mắt người thợ thoáng chút ngạc nhiên, soi mói, rồi nhanh chóng trở lại bình thản, điềm đạm. Sự im lặng ấy không phải là sự dửng dưng, mà là thái độ bao dung, nhân hậu. Anh không buông lời trách móc, không hằn học oán thán, mà lặng lẽ để người khác tự phán xét chính mình. Chính sự điềm tĩnh ấy khiến người họa sĩ càng cảm thấy dằn vặt, càng ý thức rõ hơn về trách nhiệm của bản thân.

Hình tượng “bức tranh” xuất hiện trong tác phẩm không chỉ mang ý nghĩa nghệ thuật mà còn mang tính biểu tượng sâu sắc. Đó là tấm gương soi lương tâm của người họa sĩ, đồng thời gợi ra sự đối chiếu giữa cái đẹp trên nghệ thuật và cái đẹp trong đời thực. Người họa sĩ đã dồn công sức và tâm huyết vào bức tranh sơn mài, nhưng anh nhận ra rằng cái đẹp đích thực không chỉ hiện hữu trên mặt tranh, mà còn tỏa sáng trong nhân cách, lối sống âm thầm, bền bỉ của những con người bình dị. Anh thợ cắt tóc với thái độ sống điềm đạm, nhân hậu chính là “bức tranh sống” giàu sức lay động hơn bất cứ tác phẩm nghệ thuật nào.

"Nội dung của một tác phẩm trở nhiều ít mặc sức nhưng nếu không có những bơi chèo nghệ thuật thì con thuyền nội dung sẽ đứng im bất động. Quả thực, đoạn trích không chỉ hay ở nội dung mà còn đặc sắc ở nghệ thuật để cho thấy tài năng bậc thầy của Nguyễn Minh Châu.  Tác giả đã xây dựng tình huống truyện độc đáo, giàu kịch tính, buộc nhân vật phải đối diện trực tiếp với quá khứ và lương tâm. Ngôi kể thứ nhất tạo nên sự chân thực, giúp người đọc thấu hiểu sâu sắc tâm trạng dằn vặt, mặc cảm của nhân vật “tôi”. Những chi tiết nhỏ như chiếc ghế gỗ, tấm gương, ánh mắt của người thợ… đều giàu tính gợi hình, gợi cảm, góp phần khắc họa nội tâm nhân vật và nâng cao giá trị biểu tượng. Giọng điệu truyện trầm lắng, suy tư, thấm đẫm chất triết luận, cho thấy đặc trưng phong cách của Nguyễn Minh Châu thời kỳ sau chiến tranh.

Qua đoạn trích, Nguyễn Minh Châu gửi gắm thông điệp nhân sinh sâu sắc: con người không thể trốn tránh mãi quá khứ, mà phải dũng cảm đối diện với sai lầm, trung thực với chính lương tâm để trưởng thành hơn. Đồng thời, tác phẩm cũng ngợi ca những phẩm chất bình dị mà cao đẹp của con người lao động: sự khoan dung, nhân hậu, âm thầm mà giàu sức mạnh. Chính họ, chứ không phải những tác phẩm được điểm tô trên toan vải hay sơn mài, mới là “bức tranh sống” lung linh, bền vững nhất trong cuộc đời.

Bằng ngòi bút tinh tế và giàu suy tưởng, Nguyễn Minh Châu đã để lại trong Bức tranh một áng văn thấm đẫm tính nhân văn và triết lí sâu sắc. Đoạn trích không chỉ phản ánh sự day dứt của một con người trước lỗi lầm, mà còn nhắc nhở mỗi chúng ta hãy biết một lần dừng lại giữa dòng đời tất bật để soi chiếu vào chính mình, để sống nhân ái, trung thực và có trách nhiệm hơn. Văn chương, qua trang viết của ông, trở thành tấm gương soi tâm hồn, dẫn dắt con người đến gần hơn với cái đẹp và sự thiện trong cuộc đời.