" Thuyền ơi có nhớ bến chăng ?
Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền . " 

Câu ca dao ấy cứ vang vọng như một lời tự sự , một nỗi niềm khắc khoải muôn đời về phận người phụ nữ trong tình yêu và cuộc đời . Thật vậy , thân phận ấy lại càng trở nên ám ảnh hơn qua tác phẩm " Phận lụa đào dở dang " của nhà thơ Vũ Hùng . Bài thơ không chỉ là những vần thơ , mà còn là một tiếng thở dài , một lời than trách cho những cuộc đời đầy bi kịch , những ước mơ tan vỡ và những lời thề non hẹn biển hóa thành bọt nước . Đọc từng câu thơ , ta như chìm vào một nỗi buồn man mác , sâu lắng , cảm nhận được sự bạc bẽo của số phận và sự bội bạc của tình yêu đã vùi dập bao nhiêu phận má hồng trong xã hội cũ . 

Bài thơ mở đầu với bức tranh về số phận của người phụ nữ với những hình ảnh ẩn dụ đầy sức gợi . Bốn câu thơ đầu tiên là lời than thở về thân phận mỏng manh , vô định của người phụ nữ trong xã hội phong kiến :

" Thân em như tấm lụa đào ,
Phất phơ trước gió biết vào chốn nao ?
Má hồng phận bạc xiết bao ,
Năm canh khắc khoải , dạ nao bồi hồi . " 

Câu thơ " Thân em như tấm lụa đào " mở đầu bằng mô típ quen thuộc trong ca dao , dân ca Việt Nam , so sánh người phụ nữ với những vật mỏng manh , đẹp đẽ nhưng dễ bị tổn thương như " tấm lụa đào " . Màu " lụa đào " gợi lên vẻ đẹp tươi trẻ , duyên dáng của người con gái . Hình ảnh " phất phơ trước gió " nhấn mạnh sự chông chênh , không nơi nương tựa , không có quyền tự quyết định số phận của mình . Câu hỏi tu từ " biết vào chốn nao ? " thể hiện sự hoang mang , bế tắc và lo lắng về tương lai không biết sẽ đi đâu , về đâu . Cụm từ " má hồng " chỉ vẻ đẹp tươi tắn , xuân sắc của người thiếu nữ , nhưng lại đi đôi với " phận bạc " - một số phận hẩm hiu , cay đắng . Từ " xiết bao " diễn tả nỗi xót xa , đau đớn đến tột cùng khi vẻ đẹp thanh xuân không đi đôi với một cuộc đời hạnh phúc . " Năm canh " là thời gian suốt cả đêm , thể hiện sự thao thức , trằn trọc không ngủ được . " Khắc khoải " và " bồi hồi " là những trạng thái cảm xúc của sự day dứt , lo âu không yên , thể hiện nỗi buồn tủi , tiếc nuối và dự cảm chẳng lành về cuộc đời mình . Khổ thơ thứ nhất đã sử dụng các biện pháp nghệ thuật hiệu quả để truyền tải nội dung . Hình ảnh " Thân em như tấm lụa đào " là một so sánh ẩn dụ đặc sắc , vừa gợi lên vẻ đẹp của người con gái , vừa làm nổi bật sự mỏng manh , dễ bị chi phối bởi hoàn cảnh . Cặp từ đối lập " má hồng " ( vẻ đẹp ) đối lập với " phận bạc " ( số phận hẩm hiu ) , tạo nên sự tương phản sâu sắc , làm nổi bật bi kịch của người phụ nữ . Các từ láy như " phất phơ " , " khắc khoải " , " bồi hồi " không chỉ tăng tính nhạc điệu cho câu thơ mà còn gợi tả sinh động trạng thái , cảm xúc bấp bênh , lo lắng , day dứt trong lòng người con gái . 

Khổ thơ thứ hai tập trung làm nổi bật sự đổ vỡ của tình yêu và nỗi cô đơn , đau khổ tột cùng của người phụ nữ :

" Lời thề non hẹn biển khơi ,
Giờ tan như bọt , chơi vơi giữa dòng .
Gấm vóc lầu son lạnh lùng ,
Chăn đơn gối chiếc , lệ ròng đêm thâu . " 

Hai câu thơ đầu tiên khắc họa một cách đau xót sự tương phản giữa quá khứ tươi đẹp và hiện tại phũ phàng . Câu thơ " Lời thề non hẹn biển khơi " gợi nhắc về những lời thề nguyền sâu nặng , bền chặt như núi non , rộng lớn như biển khơi , tượng trưng cho một tình yêu từng rất lãng mạn và hứa hẹn . Đây là hình ảnh ước lệ quen thuộc trong văn học , thể hiện sự thủy chung son sắt . Câu thơ " Giờ tan như bọt , chơi vơi giữa dòng " so sánh lời thề tan biến như bọt nước , một hình ảnh mong manh , phù du , dễ vỡ . Sự " chơi vơi giữa dòng " thể hiện sự lạc lõng , mất phương hướng , không nơi nương tựa của người phụ nữ khi tình yêu tan vỡ . Nó còn gợi lên sự trôi nổi , bất định của số phận . Hai câu thơ sau đi sâu vào cảm nhận về không gian sống và nỗi đau nội tâm của nhân vật . " Gấm vóc lầu son " là biểu tượng của sự giàu sang , phú quý , một cuộc sống đáng lẽ phải hạnh phúc viên mãn . Tuy nhiên , đi kèm với nó là từ " lạnh lùng " , tạo ra một nghịch lý đầy xót xa . Dù sống trong nhung lụa nhưng người phụ nữ lại cảm thấy trống rỗng , cô độc , không có hơi ấm tình người . Sự lạnh lẽo này không đến từ vật chất mà từ sự thiếu vắng tình yêu . Câu thơ " Chăn đơn gối chiếc , lệ ròng đêm thâu " là hình ảnh trực tiếp nhất , cụ thể nhất thể hiện nỗi cô đơn đến tột cùng . " Chăn đơn gối chiếc " nhấn mạnh sự lẻ loi một mình , không có người bầu bạn sẻ chia . Nỗi đau ấy âm ỉ , kéo dài suốt đêm thâu , đến mức nước mắt " ròng ròng " , không ngừng tuôn chảy , chứng tỏ một nỗi buồn dai dẳng , không thể nguôi ngoai . Khổ thơ thứ hai sử dụng phép đối lập hiệu quả giữa quá khứ ( lời thề non hẹn biển ) và hiện tại ( tan như bọt ) ; giữa sự giàu sang vật chất ( gấm vóc lầu son ) và sự cô đơn , lạnh lẽo trong tâm hồn ( lạnh lùng , chăn đơn gối chiếc ) . Điều đó làm nổi bật bi kịch của người phụ nữ . Hình ảnh " tan như bọt " là một so sánh ẩn dụ giàu sức gợi , diễn tả sự chóng vánh , vô nghĩa của lời hứa hẹn . Các từ ngữ như " chơi vơi " , " lạnh lùng " , " đơn " , " chiếc " , " ròng " được sử dụng khéo léo , góp phần tô đậm nỗi buồn , sự cô độc và trạng thái tuyệt vọng của nhân vật . Giọng điệu buồn bã , day dứt toát lên một không khí trầm buồn , thể hiện sự tiếc nuối cho tình duyên dở dang và nỗi đau khổ triền miên .

Khổ thơ thứ ba tiếp tục khắc họa bi kịch của người phụ nữ với những nỗi đau sâu sắc về tuổi xuân , tình duyên và số phận :

" Xuân xanh nay đã úa màu ,
Tơ duyên đứt gánh , biết sầu cùng ai ?
Nửa đời hương sắc tàn phai ,
Thân cò lặn lội , bóng dài hoàng hôn . "

Câu thơ mở đầu " Xuân xanh nay đã úa màu " trực tiếp thể hiện sự tàn phai của tuổi trẻ , một điều mà người phụ nữ thường rất trân quý . Từ " úa màu " gợi lên hình ảnh của một bông hoa đã héo úa , không còn sức sống và vẻ tươi trẻ . Tiếp đó, câu thơ "Tơ duyên đứt gánh , biết sầu cùng ai ? " cho thấy sự đổ vỡ trong tình duyên , không còn ai để chia sẻ nỗi buồn , nỗi cô đơn tăng lên gấp bội . " Đứt gánh " là một hình ảnh ẩn dụ mạnh mẽ , diễn tả sự tan vỡ , không thể hàn gắn . Câu thơ " Nửa đời hương sắc tàn phai " khẳng định một cách đau xót rằng quãng đời đẹp nhất của người phụ nữ đã trôi qua trong vô vọng , không được hưởng hạnh phúc trọn vẹn . " Hương sắc " là biểu tượng cho vẻ đẹp và sức sống của người phụ nữ , nay đã phai tàn theo thời gian và biến cố . Cuối cùng , hình ảnh " Thân cò lặn lội , bóng dài hoàng hôn " là một ẩn dụ quen thuộc trong văn học dân gian Việt Nam , nói về sự vất vả , lam lũ , đơn độc của người phụ nữ trong cuộc mưu sinh và đối mặt với tuổi xế chiều . " Bóng dài hoàng hôn " gợi lên sự buồn bã , mệt mỏi , và một tương lai không mấy tươi sáng . Tác giả sử dụng nhiều hình ảnh ẩn dụ giàu sức gợi như " tơ duyên đứt gánh " , " thân cò " để diễn tả thân phận mỏng manh , bi kịch của người phụ nữ . Từ " úa màu " ( xuân xanh úa màu ) là một ẩn dụ gợi cảm về sự tàn phai của nhan sắc và tuổi trẻ . Các từ ngữ như " úa màu " , " tàn phai " được sử dụng tinh tế , giúp bộc lộ rõ nét tâm trạng buồn tủi , cô đơn và đau khổ của nhân vật . Khổ thơ duy trì nhịp điệu chậm rãi , buồn bã , góp phần tạo nên không khí u sầu , phù hợp với nội dung than thở về số phận . Vần lưng và vần chân được sử dụng linh hoạt , tạo sự liên kết và tính nhạc cho khổ thơ . Hình ảnh " thân cò lặn lội " là một hình ảnh dân gian quen thuộc trong thơ ca Việt Nam , đặc biệt là ca dao , càng làm tăng thêm sự gần gũi và tính biểu tượng cho nỗi vất vả , cam chịu của người phụ nữ . 

Khổ thơ thứ tư là lời oán than trực tiếp , mạnh mẽ nhất của nhân vật trữ tình về số phận và tình cảnh của mình . Khổ thơ này tập trung làm rõ nguyên nhân của nỗi đau khổ và sự day dứt dai dẳng : 

" Oán than số phận héo hon ,
Bi kịch dở dang , lệ mòn tháng năm .
Trách người quân tử bội tâm ,
Để thân liễu yếu âm thầm khổ đau . " 

Mở đầu bằng câu thơ " Oán than số phận héo hon " và cụm từ " bi kịch dở dang ", tác giả đã khái quát hóa nỗi khổ của người phụ nữ . Từ " héo hon " gợi sự tàn tạ , úa tàn , mất đi sức sống ; còn " bi kịch dở dang " khẳng định cuộc đời họ không trọn vẹn , hạnh phúc chưa kịp đến đã vội tan biến , để lại những dang dở , nuối tiếc khôn nguôi . Nước mắt " lệ mòn tháng năm " diễn tả nỗi đau kéo dài , dai dẳng , dường như không có điểm dừng , ăn mòn cả thời gian và tâm hồn . Điểm nhấn quan trọng của khổ thơ là lời trách móc trực tiếp , đầy chua xót hướng về " người quân tử bội tâm " . Đây là nguyên nhân cốt lõi gây ra bi kịch cho người phụ nữ . Từ " bội tâm " tố cáo sự phụ bạc , phản bội lời thề ước , hứa hẹn của người đàn ông . Chính sự thay lòng đổi dạ này đã đẩy người phụ nữ vào hoàn cảnh đau khổ tột cùng .  Cụm từ " thân liễu yếu âm thầm khổ đau " khắc họa rõ nét hình ảnh người phụ nữ yếu đuối , mỏng manh nhưng phải gánh chịu nỗi đau một mình , không thể san sẻ , không thể bộc bạch . Từ " âm thầm " nhấn mạnh sự cô đơn , cam chịu , bởi trong xã hội cũ , người phụ nữ thường phải nén chịu tủi nhục , không dám công khai nỗi khổ của mình . Các từ như " oán than " , " héo hon " , " mòn " , " khổ đau " được sử dụng nhất quán , tạo nên một trường cảm xúc đau buồn , tuyệt vọng . Đặc biệt , " lệ mòn tháng năm " là một hình ảnh giàu sức gợi , thể hiện sự kéo dài , dai dẳng của nỗi buồn . Hình ảnh " Thân liễu yếu " là hình ảnh ước lệ quen thuộc trong văn học cổ , dùng để chỉ người phụ nữ với vẻ ngoài yếu ớt , mảnh mai . Việc sử dụng hình ảnh này làm tăng tính khái quát , đồng thời nhấn mạnh sự bất lực của họ trước số phận và sự phụ bạc . Giọng thơ ở khổ này chuyển từ sự cam chịu , hờn tủi sang sự trách móc thẳng thắn hơn , dù vẫn là nỗi đau âm ỉ . Điều đó cho thấy sự dồn nén cảm xúc đã lên đến đỉnh điểm , buộc người phụ nữ phải cất lên tiếng nói trách cứ .

Khổ thơ cuối cùng là một nốt trầm buồn , gói ghém nỗi tuyệt vọng và sự chấp nhận định mệnh của người phụ nữ trong bài thơ . Khổ thơ này thể hiện rõ sự tuyệt vọng và khát vọng thoát ly nhưng cuối cùng lại rơi vào sự cam chịu , chấp nhận số phận : 

" Ước gì một cánh chim bao ,
Đưa em thoát khỏi lao xao cuộc đời .
Nhưng thôi , phận đã an bài ,
Ngậm ngùi cam chịu , lệ rơi âm thầm . "

Hai câu thơ đầu tiên mở ra một ước mơ , một khát vọng mãnh liệt muốn thoát ly khỏi thực tại nghiệt ngã , khỏi những " lao xao " ( những lo toan , khổ đau , phiền muộn ) của cuộc đời . Hình ảnh " cánh chim bao " là một biểu tượng cho sự tự do , bay bổng , không bị ràng buộc . Đó là một ước mơ đẹp đẽ , phi thực tế , thể hiện sự bế tắc cùng cực đến mức chỉ có thể gửi gắm vào những điều hão huyền . Tuy nhiên , ước mơ đó nhanh chóng tan vỡ trước hiện thực phũ phàng . Cụm từ " Nhưng thôi " như một tiếng thở dài , một sự từ bỏ mọi hy vọng . " Phận đã an bài " thể hiện sự bất lực hoàn toàn trước số phận đã được định sẵn , không thể thay đổi . Nỗi đau không được bộc lộ ra ngoài một cách dữ dội mà được nén lại thành sự " ngậm ngùi cam chịu " và " lệ rơi âm thầm " . Nước mắt chảy vào trong , nỗi đau âm ỉ không thể sẻ chia , tô đậm thêm bi kịch của người phụ nữ . Khổ thơ cuối cùng này tuy ngắn gọn nhưng lại rất giàu tính biểu cảm , sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật để làm nổi bật tâm trạng nhân vật . Hình ảnh " Cánh chim bao " là hình ảnh ước lệ cho khát vọng tự do , thoát ly khỏi hiện thực . " Lao xao cuộc đời " gợi tả sự xô bồ , phức tạp và đầy đau khổ của cuộc sống . Cụm từ " ước gì " ở đầu khổ thơ thể hiện sự khao khát , trong khi " nhưng thôi " lại biểu thị sự chấp nhận , đối lập giữa khát vọng và hiện thực . Điều đó tạo nên sự tương phản mạnh mẽ , nhấn mạnh bi kịch và sự bất lực của nhân vật . Các từ ngữ như " lao xao " , " an bài " , " ngậm ngùi " , " cam chịu " , " âm thầm " đều là những từ ngữ rất đắt giá , lột tả trọn vẹn tâm trạng buồn bã , tuyệt vọng và cam chịu của người phụ nữ . Nhịp điệu của khổ thơ có phần chậm rãi , như tiếng thở dài , góp phần khắc họa nỗi buồn miên man , dai dẳng . Việc kết thúc bài thơ bằng hình ảnh " lệ rơi âm thầm " không chỉ là kết thúc của khổ thơ mà còn là dấu chấm hết cho mọi hy vọng , mọi khao khát của nhân vật . Nó để lại một dư âm buồn bã , day dứt trong lòng người đọc . 

Tóm lại , bài thơ " Phận lụa đào dở dang " là một bức tranh đầy xót xa về bi kịch cuộc đời người phụ nữ trong xã hội phong kiến . Với những hình ảnh ẩn dụ , so sánh quen thuộc nhưng đầy sức gợi , nhà thơ Vũ Hùng đã chạm đến chiều sâu tâm trạng của nhân vật trữ tình , từ nỗi cô đơn , tủi hờn đến sự cam chịu số phận . Bài thơ không chỉ là tiếng lòng ai oán của một cá nhân mà còn là tiếng thở dài chung cho bao số phận " má hồng phận bạc " trong xã hội xưa , để lại ấn tượng sâu sắc và niềm cảm thương da diết trong lòng độc giả . 

" Thân em như giếng giữa đàng ,
Người khôn rửa mặt , người phàm rửa chân . " 
( Ca dao Việt Nam )