Hiện nay, chúng ta đang sống trong một kỷ nguyên chưa từng có, nơi công nghệ số, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI) và mạng xã hội. Thế hệ trẻ, những người sinh ra và lớn lên cùng Internet, đương nhiên trở thành lực lượng tiên phong trong việc tiếp nhận và sử dụng những công cụ quyền năng này. Tuy nhiên, đi kèm với sức mạnh là trách nhiệm to lớn. Vậy, trách nhiệm của thế hệ trẻ trong thời đại số, từ cách sử dụng AI, ứng xử trên mạng xã hội đến việc định hình tương lai công nghệ, là gì?

Thứ nhất, cần hiểu rõ bản chất của trách nhiệm trong thời đại này. Trách nhiệm ở đây không chỉ đơn thuần là sử dụng công nghệ một cách cá nhân, mà là ý thức về hệ quả của hành động mình trên không gian mạng, tác động đến bản thân, cộng đồng và xã hội. Đó là sự chủ động, tỉnh táo trong việc khai thác tiềm năng công nghệ đồng thời ngăn chặn những mặt trái của nó.

Biểu hiện của trách nhiệm này hiện hữu rất rõ trong đời sống hàng ngày. Đó là hình ảnh các bạn sinh viên sử dụng AI như ChatGPT, DeepSeek một cách thông minh để hỗ trợ nghiên cứu, tóm tắt tài liệu phức tạp, nhưng vẫn giữ tư duy phản biện, kiểm chứng thông tin và không sao chép nguyên văn. Ngoài ra, còn có những người trẻ khởi nghiệp ứng dụng AI để giải quyết các vấn đề xã hội như chăm sóc sức khỏe, giáo dục hay bảo vệ môi trường. Trên mạng xã hội, đó là việc suy nghĩ kỹ trước khi đăng, tôn trọng quan điểm khác biệt, lên tiếng bảo vệ nạn nhân của bạo lực mạng, tích cực báo cáo nội dung xấu độc, và quan trọng là kiểm chứng thông tin trước khi chia sẻ, tránh trở thành công cụ lan truyền tin giả. Không chỉ vậy, còn có việc cân bằng giữa cuộc sống ảo và thực, không để mạng xã hội chi phối cảm xúc và các mối quan hệ thực.

Vai trò của việc thực hiện trách nhiệm này trong thời đại công nghệ số là vô cùng quan trọng, mang tính quyết định đến tương lai cá nhân và xã hội. Thế hệ trẻ chính là người sử dụng chính và cũng là nhà phát triển tiềm năng của tương lai. Việc sử dụng AI một cách có trách nhiệm, đặt ra các câu hỏi về đạo đức, công bằng, minh bạch sẽ góp phần định hướng cho sự phát triển của AI theo hướng phục vụ con người, thay vì gây hại. Mỗi hành vi ứng xử có trách nhiệm trên mạng xã hội như một viên gạch xây nên một cộng đồng mạng lành mạnh. Nó giúp giảm thiểu bạo lực mạng, tin giả, lừa đảo, tạo môi trường trao đổi tích cực, học hỏi lẫn nhau. Ngược lại, sự vô trách nhiệm sẽ biến mạng xã hội thành "vùng đất hoang" đầy rẫy nguy hiểm và độc hại. Sử dụng công nghệ có trách nhiệm giúp bảo vệ dữ liệu cá nhân, tránh bị lợi dụng, lừa đảo. Nó cũng bảo vệ sức khỏe tinh thần khỏi những tác động tiêu cực như nghiện mạng, so sánh bản thân, lo âu. Thế hệ trẻ có trách nhiệm sẽ biết tận dụng AI để học tập suốt đời, nâng cao kỹ năng, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội. 

Dẫn chứng thực tế cho thấy cả mặt sáng và tối của vấn đề. Mặt tích cực, có thể kể đến các phong trào như #ChallengeForChange khuyến khích hành động tử tế, hay các nhóm bạn trẻ sử dụng mạng xã hội để quảng bá du lịch, văn hóa địa phương một cách sáng tạo. Ứng dụng AI trong giáo dục như các nền tảng học tập thích ứng cá nhân hóa đang được nhiều bạn trẻ sử dụng hiệu quả. Tuy nhiên, mặt tiêu cực cũng không ít: những vụ lộ, phát tán clip nhạy cảm gây tổn thương nạn nhân sâu sắc; làn sóng tin giả về dịch bệnh, chính trị gây hoang mang; nạn bắt nạt, công kích cá nhân trên mạng xã hội; hay việc lạm dụng deepfake để tạo video giả mạo nhằm mục đích xấu. Gần đây, các vụ lừa đảo qua mạng xã hội nhắm vào giới trẻ cũng ngày càng tinh vi.

Từ đó, mỗi bạn trẻ cần rút ra những bài học hữu hiệu cho bản thân mình. Về nhận thức, ta cần hiểu rõ sức mạnh và mặt trái của công nghệ số, đặc biệt là AI và mạng xã hội. Ý thức sâu sắc rằng mỗi hành động trực tuyến đều để lại dấu vết và có thể tác động đến người khác. Luôn đặt câu hỏi về nguồn gốc, động cơ đằng sau thông tin và công nghệ. Về hành động, dùng như công cụ hỗ trợ học tập, sáng tạo, giải quyết vấn đề, không phải để thay thế tư duy. Luôn kiểm tra, đánh giá kết quả từ AI. Tìm hiểu về đạo đức AI và lựa chọn sử dụng các công cụ có trách nhiệm.  Tôn trọng sự khác biệt, tranh luận trên tinh thần xây dựng. Tích cực báo cáo nội dung xấu, độc. Bảo vệ quyền riêng tư của mình và người khác. Kiên quyết nói không với bắt nạt mạng. Học cách bảo mật thông tin cá nhân, biết cách thiết lập ranh giới lành mạnh với thế giới số để bảo vệ sức khỏe tinh thần. Sử dụng nền tảng của mình để chia sẻ kiến thức hữu ích, truyền cảm hứng, kêu gọi hành động vì cộng đồng.
                                                                                                                                                            Trách nhiệm sử dụng AI một cách khôn ngoan, sáng tạo, ứng xử văn minh, nhân ái trên mạng xã hội không chỉ là nghĩa vụ mà còn là thước đo giá trị và sự trưởng thành của mỗi cá nhân. Hãy trang bị cho mình không chỉ kiến thức công nghệ mà còn cả trái tim nhân hậu và tư duy phản biện sắc bén.  Như lời Bác Hồ từng căn dặn: "Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không... dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các cháu". Trong thời đại 4.0, "công học tập" ấy không thể tách rời việc học cách trở thành một công dân có trách nhiệm.