Nhà văn Becna Sô từng nói: "Người lớn chẳng bao giờ hiểu được điều gì cả, và thật mệt mỏi cho trẻ con mỗi khi cứ phải giải thích cho người lớn." Câu nói ấy gợi ra một khoảng cách vô hình giữa người lớn và trẻ nhỏ – khoảng cách không chỉ ở tuổi tác mà còn ở cách nhìn cuộc sống, cách lắng nghe và thấu hiểu. Truyện ngắn "Trên xuất sắc" của Phạm Sông Hồng là một lát cắt tinh tế về sự đối thoại giữa người mẹ và con. Từ một câu hỏi ngây thơ của con trẻ đã mở ra những suy ngẫm sâu sắc về trí tưởng tượng tuổi thơ, tình mẫu tử và giá trị của sự thấu hiểu trong gia đình.

Phạm Sông Hồng là cây bút nữ khá thành công trong thể loại truyện ngắn với phong cách viết nhẹ nhàng, sâu lắng, thiên về đời sống nội tâm và các mối quan hệ gia đình. Tác phẩm "Trên xuất sắc" trích từ tập truyện ngắn "Tiếng đáy", mang đậm chất tự sự, có phần hồi tưởng – một lối viết tinh tế gợi được chiều sâu cảm xúc.

Tình huống truyện được xây dựng từ một chi tiết rất nhỏ nhưng giàu ý nghĩa: đứa con trai nhỏ phấn khích khoe với mẹ mình được học sinh xuất sắc và hỏi mẹ "trên xuất sắc là gì?". Câu hỏi ngây thơ đó dẫn mẹ đến một hành trình nội tâm: suy nghĩ về câu trả lời, hồi tưởng tuổi thơ, nhận thức lại vai trò của cha mẹ và cuối cùng là sự thức tỉnh trước trí tưởng tượng và cái tôi cá nhân của con trẻ.

Từ tình huống một đứa trẻ ngây thơ hỏi mẹ: “Trên xuất sắc là gì?”, người mẹ trong truyện đã bước vào một hành trình suy tư sâu sắc về tuổi thơ, trí tưởng tượng và cả trách nhiệm nuôi dạy con. Câu chuyện nhỏ trở thành điểm khởi đầu cho một cuộc khám phá lớn – không phải về thành tích học tập, mà về thế giới nội tâm của một đứa trẻ và tình yêu của những người làm cha mẹ.

 Truyện khơi dậy sự trăn trở rất thật của người mẹ khi đối diện với câu hỏi của con. Người mẹ không chọn cách trả lời ngay lập tức bởi chị hiểu rằng: trẻ con giống như trang giấy trắng – mỗi lời nói của người lớn đều có thể in hằn dấu vết. Sự cẩn trọng trong cách trả lời của chị không phải là do kiến thức, mà là do tình yêu thương và ý thức trách nhiệm. Qua đó, nhà văn muốn nhấn mạnh: giáo dục không bắt đầu từ những định nghĩa, mà bắt đầu từ sự lắng nghe và tôn trọng.

Từ câu hỏi đó, dòng suy nghĩ của người mẹ trôi về miền ký ức – nơi những “ngôi nhà cát” tuổi thơ của chị từng bị người lớn chê cười là “kỳ quặc”, nơi chị từng ước mơ được học một ngành kỹ thuật “rất con trai” và cha mẹ đã lặng lẽ ủng hộ. Những hồi tưởng ấy vừa chân thành vừa chua xót, bởi chúng đánh thức trong chị một sự thật: tuổi thơ của con cũng cần được bảo vệ như tuổi thơ chị từng khao khát. Ở đây, truyện ngắn không chỉ là lời kể về một đứa bé mà còn là tiếng lòng của người mẹ đang “trở về” làm đứa trẻ để hiểu con mình.

Chi tiết đắt giá nhất trong truyện là cảnh đứa trẻ xây một “ngôi nhà” bằng hộp xếp hình – một ngôi nhà “cao ngất”, mỗi tầng chỉ có một miếng nhựa, trên cùng có cả “sân bay”. Với người lớn, đó là một thứ “không giống ai”, nhưng với đứa trẻ, đó là thế giới của riêng nó – một thế giới đầy sáng tạo, tự do và tưởng tượng. Khi người mẹ định sửa lại “ngôi nhà”, đứa bé đã gạt tay mẹ ra và nói: “Nhà của con” – một lời khẳng định đầy bản lĩnh về quyền sở hữu thế giới nội tâm. Khoảnh khắc ấy khiến người mẹ sững sờ: chị không chỉ suýt phá hỏng một mô hình, mà còn suýt làm tổn thương tâm hồn con.

Chính qua sự im lặng ấy, người mẹ nhận ra: con chị đã làm một việc “trên xuất sắc” – không phải vì thành tích học tập, mà vì đã xây được “ngôi nhà của chính mình”. Đó là một hình ảnh biểu tượng đầy nhân văn: ngôi nhà ấy không chỉ bằng nhựa, mà bằng trí tưởng tượng, ước mơ và khát vọng. Và nếu người lớn không biết lắng nghe, rất có thể họ sẽ vô tình phá hủy những ngôi nhà quý giá đó. Đây cũng là thông điệp nhân văn mà tác phẩm gửi gắm: tôn trọng thế giới riêng của trẻ thơ chính là cách tốt nhất để nuôi dưỡng nhân cách và ước mơ.

Không chỉ sâu sắc ở nội dung, truyện ngắn còn gây ấn tượng bởi nghệ thuật kể chuyện tinh tế và cảm xúc. Phạm Sông Hồng không viết bằng những kịch tính lớn, mà viết bằng lối tự sự nhẹ nhàng, giàu chất suy tưởng. Giọng văn mềm mại, giàu cảm xúc nội tâm, pha trộn giữa hiện tại và hồi tưởng, tạo nên chiều sâu cảm xúc. Cách sử dụng tình huống nhỏ – câu hỏi của con – để mở ra vấn đề lớn là điểm sáng nghệ thuật, khiến truyện ngắn này dù giản dị vẫn để lại dư âm sâu xa. Thủ pháp đối lập giữa thế giới thực dụng của người lớn và trí tưởng tượng tự do của trẻ thơ cũng góp phần khắc họa rõ hơn thông điệp tác phẩm.

"Trên xuất sắc" khép lại bằng hình ảnh ngôi nhà xếp hình kỳ quặc vẫn sừng sững trên bàn – như một biểu tượng cho thế giới tưởng tượng nguyên vẹn mà người mẹ đã kịp thời giữ lại cho con. Truyện ngắn không chỉ kể một câu chuyện giữa mẹ và con, mà còn chạm tới điều sâu xa hơn: lời nhắc nhở đầy yêu thương rằng, người lớn hãy cúi xuống để lắng nghe, để nhìn thấy “ngôi nhà” trong tâm hồn trẻ thơ. Bởi mỗi đứa trẻ đều mang trong mình một thế giới riêng – mong manh nhưng rực rỡ như ánh nắng sớm, và việc ta cần làm không phải là dập tắt nó bằng khuôn mẫu, mà là nâng niu, chở che để nó lớn lên bằng chính hình hài của mình.