Lê Quý Đôn từng chiêm nghiệm: "Thơ phát khởi từ lòng người ta." Quả thật, thơ ca chân chính không chỉ khơi nguồn từ cảm xúc cá nhân mà còn chảy tràn từ mạch nguồn tâm thức dân tộc. Những vần thơ hay là tiếng vọng của tình yêu quê hương đất nước, là tâm hồn gửi gắm trong từng nhịp đập của trái tim thi sĩ. Bài thơ “Tổ quốc là tiếng mẹ” là một tác phẩm như thế – nơi thi sĩ Nguyễn Việt Chiến đã hóa thân tình yêu Tổ quốc vào những hình ảnh gần gũi, xúc động và sâu sắc. Đặc biệt, bốn khổ thơ cuối đã lắng đọng những tầng ý nghĩa thiêng liêng về cội nguồn, văn hóa và tình cảm gia đình – làm sáng lên hình tượng Tổ quốc trong tâm hồn người Việt.

Bài thơ “Tổ quốc là tiếng mẹ” không chỉ là lời tri ân đất nước mà còn là bản tình ca sâu lắng, ngân vang từ những chất liệu gần gũi đời thường. Mạch cảm hứng xuyên suốt tác phẩm là lòng yêu nước, niềm tự hào và biết ơn sâu sắc trước vẻ đẹp, sự hy sinh và những giá trị bền vững của Tổ quốc. Bằng hình thức liệt kê kết hợp ẩn dụ nghệ thuật, nhà thơ đã khắc họa hình tượng Tổ quốc không trừu tượng, mơ hồ mà vô cùng cụ thể, cảm động.

  Tổ quốc là sóng mặn
Trên cồn cào biển Đông
Cát Hoàng Sa ghi hận
Đá Trường Sa tạc lòng

Từ bao đời nay, trong thơ ca Việt Nam, hình tượng biển thường mang trong mình hai tầng ý nghĩa: một là không gian bao la của tâm tưởng, hai là biên cương thiêng liêng của Tổ quốc. Với nhà thơ, Tổ quốc trước hết là “sóng mặn” – vị mặn không chỉ của nước biển, mà còn của nước mắt, máu xương và bao đời gồng gánh gian lao giữ biển. Động từ “ghi hận” và “tạc lòng” gợi liên tưởng đến lịch sử đấu tranh giữ chủ quyền, đồng thời khắc họa nỗi đau còn chưa nguôi. Hoàng Sa và Trường Sa không chỉ là những địa danh địa lý mà còn là biểu tượng của niềm kiêu hãnh, của sự mất mát và cả ý chí bất diệt của dân tộc. Khổ thơ vì thế vừa mang chất tự sự lịch sử vừa thấm đẫm cảm xúc trữ tình yêu nước sâu xa.

Nếu ở khổ thơ trước, Tổ quốc là lịch sử, là quá khứ máu lửa, thì ở khổ thơ này, Tổ quốc là tương lai, là hành trình của những giấc của những con chữ trên “non cao”:

Hình ảnh trẻ em đánh vần giữa “mưa ngàn, lũ quét” là biểu tượng cho khát vọng học tập, ý chí vươn lên của thế hệ mới. Câu thơ “mắt đỏ hoe đồng dao” kết hợp giữa hình ảnh cụ thể và biểu tượng đã chạm đến tầng sâu cảm xúc – vừa là đôi mắt thấm mệt vì gian khó, vừa là ánh nhìn trong veo giữ gìn hồn dân tộc qua những lời ca dao đầu đời. Ở đây, thi ca không đơn thuần là miêu tả hiện thực, mà là hình thức “vẽ bằng cảm xúc” – theo cách nói của nhà thơ Xuân Diệu – để hiện lên một Tổ quốc vừa giản dị, vừa thiêng liêng trong từng con chữ đánh vần.

Nguyễn Đình Thi từng nhận định: “Văn hóa là linh hồn của dân tộc.” Chính vì thế, trong thơ ca yêu nước, Tổ quốc không chỉ hiện lên qua biên cương địa lý mà còn qua những dòng chảy văn hóa.

Chính vì thế, trong thơ ca yêu nước, Tổ quốc không chỉ hiện lên qua biên cương địa lý mà còn qua những dòng chảy văn hóa. Những làn điệu dân ca như quan họ, ví dặm không chỉ là “câu hát” mà là linh hồn của bao thế hệ, là chất keo gắn kết cộng đồng, là khúc ru tình yêu quê hương. Câu thơ “nước non xưa vọng về” mở ra một chiều sâu thời gian – gợi cảm thức về truyền thống và nỗi nhớ nguồn cội. Ở đây, Tổ quốc không phải là khái niệm hàn lâm, mà là ký ức, là âm thanh ru hồn dân tộc – thấm vào đất, chảy vào máu.

Khổ thơ khép lại tác phẩm bằng hình ảnh đẹp nhất – hình ảnh “tiếng mẹ”:

Trong văn học Việt Nam, mẹ là biểu tượng của cội nguồn, của tình yêu vô điều kiện, của sự sống bền bỉ. Với biện pháp so sánh .Tổ quốc như tiếng mẹ là một cách nâng Tổ quốc lên tầm linh thiêng sâu thẳm nhất. Mẹ đã “trải bao mùa bão giông” – như Tổ quốc đã đi qua bao cuộc chiến tranh, đói nghèo, thử thách. Nhưng mẹ vẫn “thắp muôn ngọn lửa ấm” – như đất nước vẫn nuôi dưỡng, che chở và ôm ấp những đứa con mình. Ở đây, ngôn ngữ thơ hòa quyện giữa sử thi và trữ tình, giữa hoành tráng và tha thiết, để khắc họa một hình tượng Tổ quốc không chỉ hùng vĩ mà còn dịu dàng, gần gũi.

“ Nội dung của một tác phẩm trở nhiều ít mặc sức nhưng nếu không có những bơi chèo nghệ thuật thì con thuyền nội dung ấy sẽ đứng yên bất động”. Tác phẩm không chỉ hay về nội dung mà còn đặc sắc về nghệ thuật. Bài thơ “Tổ quốc là tiếng mẹ” sử dụng thành công thể tự do với nhịp điệu linh hoạt, giàu cảm xúc. Các biện pháp tu từ như ẩn dụ, điệp ngữ “Tổ quốc là…”tạo điểm nhấn và gợi hình tượng sâu sắc. Hình ảnh thơ gần gũi, giàu tính biểu tượng, kết hợp hài hòa giữa chất sử thi và trữ tình. Ngôn ngữ dung dị nhưng cô đọng, giàu sức gợi cảm. Cảm xúc thơ thống nhất, lan tỏa mạnh mẽ qua từng khổ, từng câu.

Bốn khổ thơ cuối của “Tổ quốc là tiếng mẹ” đã khắc họa sinh động hình tượng Tổ quốc qua những biểu tượng thiêng liêng và gần gũi. Từ biển đảo, trẻ thơ, câu hát quê hương đến tiếng mẹ, tất cả đều thấm đẫm tình yêu nước sâu sắc. Bài thơ gợi nhắc mỗi người về cội nguồn và trách nhiệm với non sông. Tổ quốc không xa xôi mà hiện hữu trong từng điều bình dị. Đó là tiếng gọi thiêng liêng vang vọng mãi trong tim người Việt.