Quê hương, gia đình luôn là những chủ đề bất hủ không bao giờ bị quên lãng. Người đọc giường như luôn có thể tìm thấy những dòng thơ, những áng văn mang đậm dấu ấn của chủ đề này. Có thể kể đến như: Quê hương (Tế Hanh), Trong lòng mẹ (Nguyên Hồng),... hay trong ngay những câu ca dao gần gũi cũng có thể thấy được những dấu ấn về chủ đề quê hương và gia đình. Và khi nhắc đến những tác phẩm đặc sắc thì không thể không kể đến tác phẩm "Tháng tư hoài niệm" của tác giả Bình Nguyên Trang.

            Bình Nguyên Trang $(17-5-1977)$, tên thật là Vũ Thị Quỳnh Trang quê ở Nam Định. Chị là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam năm $2013$. Đặc biệt, chị đã từng là một thành viên trong hội bút Hương đầu mùa của báo Hoa học trò được rất nhiều bạn đọc biết đến. Là người sống chân thành, viết chân thành, thơ như chính con người chị, tinh khôi mà da diết nỗi người, nỗi đời. Đọc thơ Bình Nguyên Trang ta như được nghe chị thủ thỉ kể những câu chuyện rất mực đàn bà, khi quá khứ ngày một lùi xa còn thời gian thì hữu hạn. Tứ thơ vững, chừng mực trong cảm xúc, thế nhưng tỉnh mà vẫn say, tiếc nuối mà không bi lụy, sâu sắc một cách tự nhiên,…. Chị có rất nhiều những tác phẩm tiêu biểu và một trong số đó phải kể đến tác phẩm "Tháng tư hoài niệm".

                                            "Bắt đầu từ con tu hú kêu

                                             Lúa căng sữa và trời đang nhen nắng

                                            Hoa gạo đỏ chỗ nẻo đường đất vắng

                                            Sấm chuyển mùa. Tháng Tư."

Khổ thơ đầu tiên miêu tả cảnh thiên nhiên trong lúc giao mùa từ mùa xuân đến mùa hạ $-$ từ tháng ba sang tháng tư. Sự thay đổi ấy nhẹ nhàng, uyển chuyển, bắt đầu từ hình ảnh "con tu hú kêu". Tu hú kêu như một tiếng báo hiệu đặc trưng của sự thay đổi, sự giao mùa giữa mùa hạ và mùa xuân. Ta cũng có thể nhận thấy hình ảnh tu hú cũng được sử dụng trong bài thơ "Khi con tu hú" của Tố Hữu: "Khi con tu hú gọi bầy". Hình ảnh "Lúa căng sữa" gợi lên sức sống đang căng tràn, cây lúa đang chuẩn bị trổ bông. Đây cũng là hình ảnh thể hiện sức sống căng tràn mãnh liệt của mùa hạ. Ta cũng bắt gặp hình ảnh này trong bài thơ của Tố Hữu: 

                                        "Lúa chiêm đáng chín, trái cây ngọt dần"

Từ "nhen" trong câu thơ thứ hai được sử dụng rất hay. Qua động từ "nhen", người đọc sẽ tưởng tượng thấy ngay được trời đang nắng nhưng chưa gay gắt mà chỉ mới bắt đầu lan tỏa ra xung quanh. Hình ảnh "hoa gạo đỏ" trong câu thơ thứ ba cũng là những dấu hiệu đặc trưng của mùa hạ. Họa gạo nở là báo hiệu của mùa hè. Hoa gạo nở làm lòng ta cũng rạo rực chờ mong. Và hình ảnh hoa gạo trong bài thơ "Hoa gạo" của tác giả Thái Can cũng cho thấy được niềm rạo rực ấy:

                                       "Hoa gạo trên cây nở đỏ trời

                                        Lòng ta cũng nở với hoa tươi

                                       Như cô áo đỏ tình vừa nở

                                       Trên cặp môi son với nụ cười"

Câu thơ cuối của khổ thơ như một câu kết để báo hiệu sự đổi thay: "Sấm chuyển mùa. Tháng Tư". Tháng tư, không chỉ là tháng của mùa hạ mà còn là sự liên kết, sự chuyển giao giữa mùa xuân và màu hạ. Tháng tư đẹp đến nao lòng.

              Nếu như khổ thơ đầu gợi lên sự rạo rực trong khoảnh khắc giao mùa thì khổ thơ thứ hai miêu tả cho người đọc thấy được không khí của mùa hạ:

                                      "Nước trôi hiên như là đang mùa thu

                                       Bà mừng lắm, rét nàng Bân đã hết

                                       Tháng Tư mở đầu, tháng Tư kết thúc

                                      Xuân xuống thuyền sang hạ phía bờ kia."

Câu thơ đầu là sự liên tưởng thú vị. Tháng tư thường được người ta nhắc tới với cái nóng gay gắt nhưng trong thơ của Bình Nguyên Trang, tháng tư lại nhẹ nhàng, mát mẻ như lúc vào thu. Câu thơ thứ hai là hình ảnh hết sức gần gũi, đời thường. Hình ảnh người bà vui mừng vì tháng tư đến và cũng là vì cái rét nàng Bân cuối tháng ba đã hết. Tháng tư được ví như một chiếc thuyền chuyển mùa. Câu thơ được miêu tả qua cái nhìn rất thơ nhưng cũng rất tinh tế. Khổ thơ này không chỉ gợi nên không khí của mùa hè mà còn gợi nên hình ảnh đời thường của người bà đáng kính.

          Đến với khổ thơ thứ ba là tình cảm gia đình sâu sắc nhưng gắn với đó là sự hòa quyện giữa thiên nhiên và con người:

                                   "Ta nhớ tháng Tư vì có một miền quê

                                    Mẹ hoài thai ta giữa mùa hoa rất đỏ

                                    Bạc phếch áo cha những ngày nắng gió

                                    Ta sinh ra lúc lúa trổ đòng đòng."

Người ta nhớ tới tháng Tư vì có một miền quê. Hình ảnh quê hương $-$ nơi chôn rau cắt rốn gắn bó với tháng Tư cho thấy tháng Tư gắn liền với kí ức về quê hương và gia đình của tác giả. Là khi mẹ sinh ra "ta" và cũng là năm tháng mà "bạc phếch" áo cha vì những ngày nắng gió. Hình ảnh "ta sinh ra lúc lúa trổ đòng đòng" càng nói lên sự gắn bó mật thiết của tác giả đối với mùa hạ. Bởi vậy, tác giả mới nói trong khổ thơ thứ hai: "Tháng Tư mở đầu". Tháng Tư bắt đầu cho sự sinh sôi của con người và cả thiên nhiên. Từ đó, ta có thể thấy được sự gắn bó mật thiết giữa thiên nhiên và con người.

             Khổ thơ thứ tư là những kí ức đẹp đã gắn bó với tác giả từ thuở ấu thơ:

                                    "Đã tắm bốn mùa trên một dòng sông

                                    Đã lớn theo con nước ròng nước cạn

                                    Đã trót nhận con bướm vàng làm bạn

                                    Đã viết nốt trầm giai điệu Tháng Tư"

Với việc lặp lại bốn lần từ "đã" cho thấy được nhịp điệu thơ liền mạch cũng như thể hiện sự trải nghiệm của tác giả từ khi còn nhỏ cho tới khi trưởng thành. "tắm bốn mùa trên một dòng sông" gợi lên sự gắn bó, hòa hợp sâu sắc với thiên nhiên. Hình ảnh "con bướm vàng" càng làm sâu sắc thêm sự gắn bó với thiên nhiên của con người. Và câu thơ cuối cho thấy tháng Tư không chỉ là thời gian, là khoảnh khắc giao mùa mà còn là một nốt lặng sâu trong tâm hồn tác giả.

            Đoạn kết của bài thơ như những lời suy tư, lắng đọng cảm xúc của tác giả:

                                "Nên trở về không phải khách lãng du

                                 Là máu thịt thứ tình quê không mất

                                Bà đã đi xa. Tháng Tư giờ tất bật

                                Cây lúa gù lưng cõng nắng qua mùa."

Về quê không phải để chơi như những "khách lãng du" mà về quê là để về với cội nguồn, với máu thịt, với tình yêu. Có thể thấy, tác giả coi tháng Tư như một phần máu thịt không thể thiếu, không thể mất đi. "Bà đã đi xa" gợi lên sự mất mát, đau thương nhưng cũng cho thấy sự đổi thay, tháng Tư giờ đây tất bật, không còn dịu dàng như trước. Hình ảnh cây lúa trong câu thơ cuối là một hình ảnh đắt giá thể hiện sự vất vả của quê hương, của người nông dân, của tháng Tư đang gánh nặng chuyển mùa.

           "Tháng tư hoài niệm" $-$ với những hình ảnh thơ gần gũi, giàu chất trữ tình và sáng tạo; thể thơ tự do cùng ngôn ngữ giàu cảm xúc; giọng điệu tha thiết và sâu lắng. Tất cả đã tạo nên bức tranh tháng Tư đẹp đẽ và không thể nào quên. Bài thơ xứng đáng được trở thành bài ca bất hủ của quê hương, của gia đình, của thiên nhiên và sẽ còn sống mãi trong lòng người đọc.

@LP