Trong kho tàng văn học dân tộc, có những tác phẩm không chỉ là tiếng nói của tâm hồn mà còn là chứng nhân lịch sử, lưu giữ nỗi đau và khát vọng của cả một dân tộc. Một trong số đó chính là bài thơ “Chạy giặc” của Nguyễn Đình Chiểu – cây bút yêu nước tiêu biểu trong thời kỳ đất nước chìm trong khói lửa chiến tranh chống thực dân Pháp xâm lược nửa cuối thế kỷ XIX. Qua bài thơ, tác giả không chỉ phản ánh thực trạng xã hội thời bấy giờ mà còn bộc lộ nỗi đau xót, căm phẫn trước cảnh nước mất nhà tan và bày tỏ tấm lòng yêu nước thiết tha của mình.

Trước hết, về hoàn cảnh sáng tác, bài thơ được viết vào khoảng năm 1859, khi thực dân Pháp đánh chiếm Gia Định. Đây là một trong những sự kiện đau thương mở đầu cho quá trình đô hộ hơn 80 năm của thực dân phương Tây trên mảnh đất Việt Nam. Nguyễn Đình Chiểu, dù bị mù lòa, vẫn dùng ngòi bút của mình làm vũ khí, lên tiếng tố cáo tội ác của giặc và thức tỉnh tinh thần yêu nước của nhân dân.

Nội dung bài thơ là bức tranh hiện thực đầy tang thương về cảnh tượng khi giặc tràn vào, người dân hoảng loạn, phải “chạy giặc” để bảo toàn tính mạng. Chỉ trong vài câu thơ ngắn ngủi, Nguyễn Đình Chiểu đã vẽ nên cảnh tượng hỗn loạn và đau thương:

Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy,
Mất ổ bầy chim dáo dác bay.

Hình ảnh “lũ trẻ lơ xơ chạy”, “bầy chim dáo dác bay” là những hình ảnh chân thực, sống động, gợi lên nỗi sợ hãi, hoảng loạn tột cùng của người dân trước họa xâm lăng. Tác giả không dùng những từ hoa mỹ, mà lựa chọn cách miêu tả mộc mạc, chân chất, nhưng lại gây ám ảnh và chạm đến trái tim người đọc.

Bên cạnh đó, Nguyễn Đình Chiểu còn thể hiện rõ sự căm phẫn đối với bọn giặc và những kẻ phản bội dân tộc. Ông không ngại ngần chỉ trích:

Một buổi Tây sang trời đất đảo,
Bao nhiêu cảnh khổ hãi hùng thay!

Câu thơ như một tiếng thở dài não nề, đầy ai oán. Cùng với đó, nhà thơ cũng lên án bọn quan lại bất tài, hèn nhát, không biết bảo vệ dân mà chỉ lo cho bản thân:

Hỏi trang dõng nghĩa ai là chủ?
Trước mặt dân làng mặt cũng ngây.

Câu hỏi tu từ đầy chua chát này như một cú tát thẳng vào mặt tầng lớp cầm quyền nhu nhược. Qua đó, Nguyễn Đình Chiểu bộc lộ rõ tư tưởng yêu nước, thương dân và khát vọng có những người lãnh đạo thực sự biết lo cho dân, cho nước.

Về nghệ thuật, bài thơ sử dụng thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật cổ điển nhưng lại mang hơi thở hiện thực rất rõ nét. Câu chữ dung dị, giàu hình ảnh và cảm xúc, vừa kể lại vừa bày tỏ thái độ. Nghệ thuật đối lập cũng được Nguyễn Đình Chiểu vận dụng khéo léo: cảnh bình yên ngày thường đối lập với cảnh chạy giặc hỗn loạn; người dân vô tội đối lập với bọn quan tham vô trách nhiệm.

Tóm lại, “Chạy giặc” không chỉ là tiếng nói đau thương của người dân Việt Nam trước thảm họa mất nước, mà còn là lời kêu gọi đồng bào đồng lòng đứng lên chống giặc. Bài thơ đã góp phần khẳng định vị trí của Nguyễn Đình Chiểu trong nền văn học yêu nước chống Pháp. Dù đã hơn trăm năm trôi qua, bài thơ vẫn giữ nguyên giá trị thời sự và nhân văn, nhắc nhở mỗi thế hệ hôm nay và mai sau về bài học giữ nước và yêu nước.