Bài thơ "Khóc Dương Khuê" của Nguyễn Khuyến là một tác phẩm thuộc thể loại song thất lục bát, với nội dung bày tỏ tình cảm sâu sắc của tác giả trước sự ra đi của người bạn tri kỷ Dương Khuê. Bài thơ không chỉ giàu cảm xúc mà còn mang tính nghệ thuật cao, thể hiện qua cách gieo vần, nhịp điệu, luật bằng trắc, điển cố, và các biện pháp tu từ.

1. Gieo vần, vần và nhịp:

Gieo vần: Bài thơ tuân theo cách gieo vần của thể song thất lục bát. Cụ thể:

Trong hai câu song thất, chữ cuối của câu đầu vần với chữ thứ 5 hoặc chữ cuối của câu thứ hai.

Trong hai câu lục bát, chữ cuối câu lục vần với chữ thứ sáu câu bát.

Ví dụ:

Rượu ngon không có bạn hiền,

Không mua không phải không tiền không mua.

→ Chữ "hiền" (câu song thất đầu) vần với "tiền" (câu song thất thứ hai).

Nhịp điệu:

Hai câu song thất thường ngắt nhịp 3/4 hoặc 4/3:

Rượu ngon / không có bạn hiền,

Không mua / không phải không tiền / không mua.

Hai câu lục bát ngắt nhịp 2/2/2 hoặc 3/3:

Giường kia / treo cũng / hững hờ,

Đàn kia / gảy cũng / ngẩn ngơ / tiếng đàn.

2. Luật trắc và bằng:

Thể thơ song thất lục bát vẫn dựa trên nguyên tắc bằng - trắc:

Câu song thất: Các tiếng 1, 3, 5, 7 thường theo quy tắc xen kẽ bằng - trắc, giữ sự hài hòa:

Ví dụ: Rượu ngon không có bạn hiền (B - T - B - T - B - T - B).

Câu lục bát: Quy luật bằng - trắc được giữ đúng như thơ lục bát thông thường.

3. Điển cố, điển tích:

Nguyễn Khuyến sử dụng nhiều điển cố để tăng chiều sâu cho cảm xúc và sự trang trọng của bài thơ:

“Giường kia treo cũng hững hờ”: Hình ảnh giường treo gợi liên tưởng đến sự cô quạnh, trống trải khi mất đi tri kỷ.

“Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn”: Nhắc đến hình ảnh đàn cầm - biểu tượng cho tình bạn tri âm tri kỷ, nhưng giờ đây tiếng đàn chỉ còn là nỗi xót xa.

4. Các biện pháp tu từ:

Điệp từ: "Không mua không phải không tiền không mua" lặp từ "không" để nhấn mạnh nỗi đau khôn nguôi khi không thể chia sẻ với bạn dù có đủ điều kiện.

Nhân hóa: "Đàn kia gảy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn" nhân hóa tiếng đàn, tạo cảm giác buồn bã, u hoài.

Ẩn dụ: Những hình ảnh như "giường treo", "tiếng đàn" là ẩn dụ cho sự trống vắng, nỗi lòng người ở lại khi tri kỷ đã ra đi.

Tương phản: Dùng tương phản giữa "có rượu" nhưng "không có bạn", nhấn mạnh cảm giác trống trải, thiếu vắng trong lòng tác giả.

Bài thơ "Khóc Dương Khuê" không chỉ là lời khóc thương bạn mà còn là tác phẩm nghệ thuật đặc sắc, kết hợp nhuần nhuyễn các yếu tố ngôn ngữ, thể thơ, điển cố và biện pháp tu từ để biểu đạt tình cảm chân thành, sâu sắc của Nguyễn Khuyến.