Phân tích bài Chế học trò ngủ gật của Nguyễn Khuyến

( Không chép mạng )

" Trò trẹt chi bay học cạnh thầy

Gật gà gật gượng nực cười thay

Giọng khê nồng nặc không ra tiếng

Mắt lại lim dim nhắp đã cay

Đồng nổi đâu đây la liệt đảo

Ma men chi đấy tít mù say

Dễ thường bắt chước Chu y đó

Quyển có câu thần vậy gật ngay "

   "Như con tàu nối bờ và biển cả/ Những bài thơ mãi ra khơi" Nhà thơ Lưu Đăng Vũ từng gửi gắm niềm tin tưởng trong "giấc mơ của anh hê" khi những vần thơ, áng văn chân chính mãi mãi ra khơi, lặng lẽ nuôi dưỡng những khát vọng lớn lao, những giấc mơ vĩ đại, rực rỡ của con người được tỏa bùng mãi mãi. Cũng chính trên hành trình "ra khơi" ấy qua bài thơ "Chế học trò ngủ gật" của nhà thơ Nguyễn Khuyến mang tới thông điệp sâu sắc. "Chế học trò ngủ gật" là một bài thơ ngắn nhưng đầy tính hài hước, phê phán thói quen xấu của học trò trong quá trình học tập. Qua bài thơ, Nguyễn Khuyến không chỉ thể hiện sự tinh tế trong quan sát mà còn phản ánh một vấn đề xã hội đặc trưng của thời đại ông.

     Nguyễn Khuyến là một trong những danh sĩ nổi bật của nền văn học trung đại Việt Nam, không chỉ nổi tiếng với thơ văn mà còn với những tác phẩm mang tính chất phê phán xã hội, phản ánh hiện thực của đời sống con người. Bài thơ "Chế học trò ngủ gật" thể hiện sự hài hước và châm biếm tinh tế của ông. Bài thơ này được viết trong bối cảnh xã hội phong kiến, phản ánh thói quen ngủ gật của học trò trong lớp học, đồng thời qua đó Nguyễn Khuyến cũng muốn phê phán thái độ thiếu nghiêm túc và chăm chỉ trong học tập. Mặc dù bài thơ ngắn gọn, nhưng qua hình ảnh sinh động và ngôn từ sắc sảo, nó vẫn mang lại nhiều suy ngẫm về thái độ học hành và sự tập trung trong việc tiếp thu tri thức.

    Mở đầu, Nguyễn Khuyến mở ra một bức tranh sinh động về cảnh học trò mệt mỏi trong lớp học:

   "Trò trẹt chi bay học cạnh thầy

    Gật gà gật gượng nực cười thay"

 Hình ảnh "trẹt chi bay" gợi lên cậu học trò ngáp dài, mắt nhắm lim dim, cơ thể uể oải, không thể tập trung vào bài học. Cùng với đó, hành động “gật gà gật gượng” càng khắc họa rõ nét trạng thái mệt mỏi, cố gắng gượng dậy nhưng không thể kiềm chế cơn buồn ngủ. Hình ảnh này không chỉ mang lại sự hài hước mà còn phê phán thái độ học tập thiếu nghiêm túc, khi học trò không chú ý vào việc học mà chỉ đợi thời gian trôi qua. Nguyễn Khuyến đã khéo léo dùng sự châm biếm để chỉ ra sự lười biếng, thiếu tập trung trong học hành, đồng thời gửi gắm một thông điệp về tầm quan trọng của việc chăm chỉ và nghiêm túc trong việc tiếp thu tri thức.

   Tiếp theo, Nguyễn Khuyến tiếp tục miêu tả trạng thái mệt mỏi, thiếu sức sống của học trò trong lớp học:

  Giọng khê nồng nặc không ra tiếng

   Mắt lại lim dim nhắp đã cay

  "Giọng khê nồng nặc" không chỉ là miêu tả về một giọng nói khô khốc, khó nghe mà còn phản ánh trạng thái kiệt sức, như thể học trò đã mất hết sức lực để tiếp tục. Câu thơ này khiến ta hình dung ra một học trò mệt mỏi đến mức không thể thốt lên lời, giọng nói trở nên khô cứng, khó khăn. Tiếp theo, "Mắt lại lim dim" cho thấy sự thiếu tập trung, đôi mắt không thể mở rộng vì buồn ngủ và mệt mỏi. "Nhắp đã cay" như một dấu hiệu cho thấy học trò đã sắp chìm vào giấc ngủ, đôi mắt chỉ còn biết nhắm lại vì không còn sức giữ tỉnh. Những chi tiết này không chỉ mang lại sự hài hước mà còn là một lời phê phán nhẹ nhàng nhưng sâu sắc về thái độ thiếu nghiêm túc trong việc học, khi học trò không chú tâm mà chỉ chờ đợi thời gian trôi qua.

     Nguyễn Khuyến mở ra một cảnh tượng mơ hồ, hỗn loạn, phản ánh rõ nét sự mệt mỏi, mất phương hướng của học trò khi chìm vào giấc ngủ:

     Đồng nổi đâu đây la liệt đảo

     Ma men chi đấy tít mù say

 "Đồng nổi đâu đây la liệt đảo" gợi lên hình ảnh những cánh đồng mênh mông như đang chuyển động, tạo cảm giác cho người đọc như thể không gian xung quanh đang quay cuồng, mất đi sự ổn định. "La liệt đảo" không chỉ miêu tả sự rối loạn của cảnh vật mà còn như một phép ẩn dụ cho trạng thái mất kiểm soát của học trò, khi không còn đủ tỉnh táo để tiếp thu bài vở. Tiếp theo, "Ma men chi đấy tít mù say" càng làm rõ sự mê man, như thể học trò đang say rượu, mất đi khả năng nhận thức rõ ràng, mắt không thể mở ra vì quá mệt mỏi. "Tít mù say" diễn tả một trạng thái hoàn toàn say sưa, không còn chút tỉnh táo nào. Những câu thơ này không chỉ làm nổi bật sự lười biếng, thiếu nghiêm túc trong học hành mà còn là một sự phê phán nhẹ nhàng nhưng sắc bén, cho thấy tác giả muốn nhấn mạnh sự nguy hiểm của thái độ lơ là, không chăm chỉ trong việc học tập.

   Hai câu thơ cuối cùng mang đậm tính châm biếm và phê phán:

     "Dễ thường bắt chước Chu y đó

     Quyển có câu thần vậy gật ngay "

Nguyễn Khuyến ám chỉ việc học trò dễ dàng bắt chước, sao chép mà không suy nghĩ thấu đáo, như thể chỉ cần thấy ai làm vậy là họ làm theo ngay qua hình ảnh "Dễ thường bắt chước Chu y đó".  Hình ảnh "Chu y" được nhắc đến như một nhân vật có thể truyền lại những câu thần chú, cho thấy sự thiếu hiểu biết và chỉ biết làm theo mà không hiểu rõ bản chất vấn đề. "Quyển có câu thần vậy gật ngay" tiếp tục phê phán thái độ hời hợt, thiếu tinh thần học hỏi thực sự của học trò. Học trò chỉ cần một quyển sách có câu nói hay, một "thần chú" là gật ngay, mà không cần hiểu sâu xa, không tìm hiểu kỹ lưỡng. Qua đó, Nguyễn Khuyến không chỉ chỉ trích sự thiếu tự giác, thiếu trách nhiệm trong học tập của học trò, mà còn nhấn mạnh sự quan trọng của việc hiểu thấu tri thức và tư duy phản biện trong học hành. Những câu thơ này phản ánh một thái độ học tập thụ động, làm theo mà không có sự tìm tòi và suy nghĩ độc lập.

   Bài thơ "Chế học trò ngủ gật" của Nguyễn Khuyến thể hiện giá trị nghệ thuật độc đáo qua việc sử dụng hình ảnh sinh động, cách diễn đạt hài hước và châm biếm. Các chi tiết như "gật gà gật gượng," "giọng khê nồng nặc," và "mắt lim dim" không chỉ mô tả trạng thái mệt mỏi của học trò mà còn tạo nên sự hài hước, dễ tiếp cận với người đọc. Giá trị nội dung của bài thơ nằm ở chỗ, qua hình ảnh học trò ngủ gật, tác giả phê phán thái độ học tập thiếu nghiêm túc, đồng thời khuyên nhủ thế hệ trẻ cần có sự chăm chỉ, tập trung hơn trong việc học. Bài thơ không chỉ mang tính chất giải trí mà còn gửi gắm thông điệp sâu sắc về việc trân trọng tri thức và trách nhiệm học hành.

    Qua bài thơ này, Nguyễn Khuyến không chỉ khôi hài chỉ trích thói quen ngủ gật của học trò mà còn khuyên nhủ các thế hệ sau này hãy chú trọng hơn đến việc học tập. Ông dùng sự hài hước và châm biếm để thức tỉnh những người trẻ về tầm quan trọng của việc duy trì sự tập trung và nghiêm túc trong học hành. Bài thơ "Chế học trò ngủ gật" không chỉ phản ánh một hiện tượng trong xã hội thời bấy giờ mà còn là một bài học sâu sắc về việc học tập chăm chỉ và có trách nhiệm.