Việt Nam`-`đất nước có lịch sử ngàn năm văn hiến, là nơi sản sinh ra nhiều nhân tài, thơ sĩ như Nguyễn Du, Cao Bá Quát, Nguyễn Khuyến,... Nhưng trong số đó, nổi bật với phong cách thơ trào phúng nhất có lẽ phải kể đến Nguyễn Khuyến. Nguyễn Khuyến là một trong những nhà thơ lớn của nền văn học Việt Nam, ông nổi tiếng với phong cách trào phúng sắc sảo và thâm thúy. Ông đã dùng ngòi bút của mình để phê phán những hiện tượng tiêu cực trong xã hội phong kiến suy tàn mục nát. Bài thơ "Tiến sĩ giấy" là một trong những tác phẩm trào phúng tiêu biểu, lột tả bản chất giả dối của những kẻ mang danh tiến sĩ nhưng thực chất rỗng tuếch.

Trước hết, bài thơ được viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, một thể thơ trang trọng nhưng lại được Nguyễn Khuyến sử dụng để châm biếm, tạo nên sự đối lập đầy cay sót. Ngay từ những câu thơ đầu, tác giả đã dựng lên hình ảnh một vị "tiến sĩ":

"Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,
Cũng gọi ông nghè có kém ai."

Ở đây, Nguyễn Khuyến sử dụng điệp từ "cũng" để nhấn mạnh sự hào nhoáng bên ngoài của những vị tiến sĩ. Họ có đầy đủ các yếu tố hình thức: cờ quạt, áo mão, danh xưng oai phong, nhưng thực chất lại trống rỗng, chẳng có gì khác ngoài vẻ ngoài bóng bẩy.

Hai câu thực tiếp tục làm rõ bản chất giả tạo ấy:

"Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,
Nét son điểm rõ mặt văn khôi."

Hình ảnh "mảnh giấy" và "nét son" là ẩn dụ sâu sắc. Người ta có thể đạt danh hiệu cao quý nhờ một tờ giấy, một nét son điểm tô, nhưng điều đó không thể làm nên thực tài hay phẩm chất chân chính. Câu thơ chứa đựng sự mỉa mai về những kẻ nhờ khoa cử mà có danh vọng nhưng không thực sự có tri thức và đạo đức.

Đến hai câu luận, giọng điệu của tác giả càng thêm châm biếm:

"Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh ấy mới hời!"

Những kẻ làm quan nhưng không có tài, chỉ nặng danh hão mà nhẹ trách nhiệm, giống như một tờ giấy mỏng manh. "Cái giá khoa danh" chỉ việc khoa cử đã trở thành một trò mua bán rẻ mạt, ai cũng có thể đạt được bằng cách hối lộ hoặc chạy chọt. Xã hội lúc này không còn coi trọng thực tài, mà chỉ cần có tiền là có thể mua được học vị.

Hai câu kết là sự tổng kết đầy sâu cay:

"Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh chọe,
Nghĩ rằng đồ thật, hóa đồ chơi!"

Hình ảnh "ghế tréo, lọng xanh" thể hiện sự quyền uy mà các vị tiến sĩ giả tạo này có được. Tuy nhiên, họ chỉ là những con rối trong xã hội, giống như món "đồ chơi" vô hồn, không có giá trị thực sự. Câu thơ không chỉ là lời mỉa mai mà còn chứa đựng sự chua xót trước sự suy đồi của nền khoa cử và xã hội đương thời.

Tổng quát, bài thơ "Tiến sĩ giấy" không chỉ là một tác phẩm trào phúng mà còn mang tính thời sự sâu sắc. Nó phản ánh sự suy thoái của nền học vấn đương thời và chốn quan trường suy tàn mục nát chỉ vì cái danh vọng vật chất phù phiếm. Bài thơ "Tiến sĩ giấy" còn phản ánh một hiện thực lúc bấy giờ rằng: nơi danh vọng không còn gắn liền với thực lực mà chỉ là một món hàng được trao đổi. Đồng thời, qua bài thơ, Nguyễn Khuyến không những phê phán cái tệ nạn "mua quan bán chức" lúc bấy giờ, còn bày tỏ thái độ chán ghét đối với xã hội phong kiến mục ruỗng và nỗi niềm đau xót của một trí thức chân chính trước thời cuộc.

Bằng nghệ thuật trào phúng sắc sảo, cách sử dụng từ ngữ tinh tế, Nguyễn Khuyến đã tạo nên một tác phẩm giàu ý nghĩa, vừa hài hước vừa thâm trầm. "Tiến sĩ giấy" là một trong những bài thơ tiêu biểu nhất của ông, góp phần phê phán những hiện tượng tiêu cực trong xã hội và để lại bài học sâu sắc về giá trị của tri thức chân chính.