Đoàn Văn Cừ (1922–2003) là một trong những nhà thơ tiêu biểu của nền thơ ca hiện đại Việt Nam, nổi bật với những bài thơ mang đậm chất hiện thực và tinh tế trong việc cảm nhận và diễn đạt vẻ đẹp của thiên nhiên. Với một phong cách thơ giản dị, sâu lắng nhưng cũng rất mượt mà, Đoàn Văn Cừ đã tạo ra những tác phẩm để lại dấu ấn mạnh mẽ trong lòng độc giả. Bài thơ "Cuối thu" là một tác phẩm thể hiện cảm xúc của tác giả về mùa thu, đặc biệt là vào thời điểm cuối thu khi thiên nhiên chuẩn bị chuyển mình sang mùa đông. Thông qua hình ảnh thiên nhiên và cảm xúc của con người, bài thơ thể hiện một không gian đầy vẻ đẹp nhưng cũng đầy nỗi buồn, khắc khoải về sự vô thường của thời gian. Bài thơ khắc họa cảnh sắc mùa thu trong một buổi chiều tối cuối thu, với không gian yên tĩnh và đầy ắp sự chuyển mùa. Tác giả không chỉ miêu tả cảnh vật mà còn truyền tải cảm xúc về sự trôi qua của thời gian, sự suy tàn của thiên nhiên, gợi lên những nỗi niềm về tuổi tác, sự chia ly và tiếc nuối.

Bài thơ "Cuối thu" được viết theo thể thơ tự do, không bị gò bó về số lượng câu và số âm tiết trong mỗi câu, từ đó giúp tác giả tự do thể hiện những cảm xúc, suy tư của mình. Sự tự do này tạo ra không khí nhẹ nhàng, như làn gió thu, đưa người đọc vào thế giới của mùa thu với những cảm xúc vừa tĩnh lặng, vừa da diết. Bài thơ nói về cảnh sắc mùa thu, đặc biệt là vào thời điểm cuối thu. Mùa thu, mùa của sự trầm lắng, của những cảm giác man mác, buồn bã, nhưng cũng rất thơ mộng và gợi nhiều suy tư. Thời điểm cuối thu khi mùa hè đã qua đi, khi cảnh vật bắt đầu chuyển mình chuẩn bị đón đông, tạo nên một không gian đầy sự luyến tiếc và hoài niệm. Tác giả miêu tả cảnh vật mùa thu vào cuối thu với những màu sắc, âm thanh, và mùi hương đặc trưng. Cảnh vật không chỉ là những chi tiết của thiên nhiên mà còn phản ánh tâm trạng của con người. Đoàn Văn Cừ khéo léo sử dụng những hình ảnh thiên nhiên để biểu đạt cảm xúc, khiến cho bài thơ vừa là một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp, vừa là một bản nhạc buồn về sự trôi đi của thời gian.

Ngụp lặn trong trang thơ của Đoàn Văn Cừ như thoang thoảng đâu đây hương đồng gió nội:

"Cuối thu trời biếc lúa vàng bông"

Trong câu thơ này, "Cuối thu" là từ ngữ mở ra không gian của mùa thu sắp qua đi. Đoàn Văn Cừ không chỉ miêu tả mùa thu qua hình ảnh của cây cối, mà còn đưa người đọc vào trong không gian của một mùa màng bội thu. "Trời biếc" là một hình ảnh của bầu trời mùa thu, trong xanh, dịu nhẹ nhưng cũng mang chút se lạnh, gợi lên cảm giác lặng lẽ, sâu lắng. Hình ảnh "lúa vàng bông" là biểu tượng của mùa màng sau một mùa thu hoạch, gợi lên sự no đủ, thịnh vượng. Tuy nhiên, lúa đã chín và đang vào cuối mùa, đây cũng là một dấu hiệu cho sự kết thúc, cho sự chuyển mùa. Lúa vàng có thể là hình ảnh ẩn dụ cho những gì đã qua đi, những gì đang dần tàn phai trong cuộc sống.

"Cỏ nhạt màu xanh lá úa hồng"

Câu thơ này tiếp tục khai thác sự thay đổi của thiên nhiên vào cuối thu. "Cỏ nhạt màu" không còn xanh tươi như đầu mùa, thay vào đó là sự phai nhạt của màu sắc. Cảnh vật không còn giữ được sự tươi mới như trong mùa hè, mà chuyển sang màu sắc của sự suy tàn. Đây là một hình ảnh rất đặc trưng của mùa thu, mùa của sự chuyển hóa, sự kết thúc. "Lá úa hồng" là hình ảnh của lá rơi vào cuối thu, khi mùa hè đã qua đi và mùa đông đang cận kề. Màu hồng của lá úa mang đến một sắc thái nhẹ nhàng nhưng cũng đầy tiếc nuối, gợi lên sự mong manh, yếu đuối của những gì đã qua.

"Hôm tối chân trời sương tím phủ"

"Hôm tối" là thời điểm của sự chuyển giao giữa ngày và đêm, khi ánh sáng nhạt dần và không gian trở nên im lìm. Đây là khoảnh khắc mà mọi vật như chìm trong sự tĩnh lặng, không có sự nhộn nhịp của ban ngày. "Chân trời sương tím phủ" là một hình ảnh rất đặc biệt, với sắc tím của sương làm mờ đi những gì trước mắt, tạo ra một cảm giác mơ màng, u buồn. Màu tím trong văn học thường gắn với sự u sầu, khắc khoải, càng làm tăng thêm cảm xúc tiếc nuối về một mùa thu đã qua.

"Gió đưa hương lúa bốc thơm lừng"

"Gió đưa hương lúa" là hình ảnh của gió thu mang theo mùi hương của lúa chín. Cảm giác này không chỉ đơn thuần là hương thơm mà còn là sự trân trọng, yêu mến đối với mùa màng bội thu. Tuy nhiên, "bốc thơm lừng" lại tạo ra một sự đối lập với không gian tĩnh lặng của "sương tím phủ", gợi lên một sự mâu thuẫn giữa sự sống và sự tĩnh lặng. Hương lúa không chỉ là một biểu tượng của mùa thu, mà còn là một sự khẳng định về vẻ đẹp của thiên nhiên, sự tồn tại và sức sống mãnh liệt của nó.
"Cuối thu" không chỉ là bài thơ ca ngợi vẻ đẹp của mùa thu mà còn mang lại những suy tư sâu sắc về cuộc sống, thời gian và sự biến chuyển của thiên nhiên. Nó gợi lên trong lòng người đọc một cảm giác tiếc nuối về những điều đã qua, nhưng cũng đồng thời khẳng định sự quý giá của những khoảnh khắc hiện tại.

Bài thơ "Cuối thu" của Đoàn Văn Cừ không chỉ là một bức tranh thiên nhiên tuyệt đẹp, mà còn là một tác phẩm chứa đựng nhiều tầng lớp cảm xúc. Mùa thu, với tất cả vẻ đẹp yên bình, sâu lắng của nó, dường như cũng mang theo sự tiếc nuối về sự trôi qua của thời gian, của tuổi trẻ. Những hình ảnh như "trời biếc", "lúa vàng", "lá úa hồng", "sương tím phủ" không chỉ mô tả cảnh sắc mà còn phản ánh sự thay đổi trong cảm xúc con người. Qua bài thơ, Đoàn Văn Cừ muốn thể hiện sự tôn trọng đối với thiên nhiên và những sự thay đổi trong cuộc sống. Mùa thu không chỉ là một mùa của sự lắng đọng, mà còn là mùa của sự suy ngẫm về sự chuyển hóa của mọi thứ, về sự vô thường của thời gian.