"Văn học đối với tôi là một hiện tượng đẹp đẽ nhất trên thế giới". (Pautopxki). Kì thực làm sao, cảm xúc được ngân nga thành thơ, thành nhạc, khi tiếng lòng ta được soi sáng bởi những mảnh hồn ca. Văn học sinh ra cho đời thêm hoa thơm trái ngọt, cho sự sống vút cao trên mỗi trang văn, trang thơ. Bởi thế bài thơ " Than đạo học" của Tú Xương đã tỏa vang vào lòng người đọc từ chính những vẻ đẹp tự nhiên đằm thắm và thiết tha như thế. Qua bài thơ này, Tú Xương không chỉ bày tỏ thái độ chán nản với tình trạng học tập của thời đại mà còn thể hiện sự mỉa mai sâu sắc với những bất cập của nền giáo dục và xã hội bấy giờ.

    Tú Xương là một trong những cây bút nổi bật của văn học Việt Nam cuối thế kỷ 19, được biết đến với những tác phẩm thơ ca sâu sắc và phê phán xã hội. Ông là một trí thức có học vấn cao nhưng lại sống trong thời kỳ xã hội đầy biến động, với những bất cập trong nền giáo dục và chính trị. Bài thơ "Than đạo học" ra đời trong bối cảnh xã hội phong kiến suy tàn, phản ánh sự thất vọng của tác giả trước tình trạng học hành sa sút và sự thiếu trách nhiệm trong việc giáo dục. Bằng lối viết mỉa mai và châm biếm, Tú Xương đã khắc họa rõ nét sự khủng hoảng của nền học vấn đương thời và là tiếng nói phản kháng của một trí thức yêu nước.

     Mở đầu bài thơ, Tú Xương mở ra một không gian ảm đạm, phản ánh sự thất vọng sâu sắc của tác giả về nền học vấn và tình hình học hành:

     Đạo học ngày nay đã chán rồi
    Mười người đi học, chín người thôi
    Cô hàng bán sách lim dim ngủ
    Thầy khoá tư lương nhấp nhổm ngồi

    "Đạo học ngày nay đã chán rồi" là lời thở dài, thể hiện sự mệt mỏi, chán chường của Tú Xương trước tình trạng giáo dục bế tắc. Sự chán nản này không chỉ đến từ bản thân tác giả mà còn là tiếng lòng của nhiều người trí thức thời bấy giờ, khi mà nền học vấn đã không còn giữ được giá trị đích thực. Câu thơ "Mười người đi học, chín người thôi" tiếp tục bộc lộ sự thực tế đau lòng về tình trạng học sinh thờ ơ, bỏ học, và thiếu động lực học tập. Từ con số “mười người đi học, chín người thôi,” Tú Xương không chỉ phê phán sự giảm sút về số lượng người học mà còn ám chỉ sự thiếu hứng thú, đam mê trong việc học của lớp trẻ. Những học trò không còn ý chí theo đuổi tri thức, mà học chỉ vì nghĩa vụ hay theo thói quen.
      Hình ảnh "Cô hàng bán sách lim dim ngủ" như một ẩn dụ về sự thờ ơ của những người liên quan đến việc truyền bá tri thức. Cô bán sách, người đáng lẽ phải chăm lo cho việc học của người khác, lại chỉ "lim dim ngủ," cho thấy sự thiếu trách nhiệm và thiếu nhiệt huyết đối với nghề của mình. Hình ảnh này không chỉ phản ánh sự lười biếng mà còn là sự bế tắc trong việc duy trì văn hóa học thuật trong xã hội đương thời. Tiếp theo, hình ảnh "Thầy khoá tư lương nhấp nhổm ngồi" tiếp tục thể hiện sự bất an, thiếu quyết đoán của những người thầy trong xã hội bấy giờ. Các thầy giáo, thay vì dốc lòng truyền đạt kiến thức cho học sinh, lại có vẻ không yên tâm và thiếu tự tin trong công việc của mình, điều này phản ánh một nền giáo dục thiếu động lực và không còn đủ sức hấp dẫn đối với cả người dạy lẫn người học. Khổ thơ này, qua những hình ảnh đầy ẩn ý, thể hiện một xã hội đang bị băng hoại về mặt giáo dục. Tú Xương không chỉ bày tỏ sự thất vọng, mà còn dùng những lời thơ sắc bén để chỉ trích sự thờ ơ và thiếu trách nhiệm của cả người học và người dạy.

    Khổ thơ tiếp theo, thể hiện sự chán nản và mỉa mai sâu sắc về tình trạng giáo dục và học hành:

   Sĩ khí rụt rè gà phải cáo
  Văn trường liều lĩnh đấm ăn xôi
  Tôi đâu dám mỉa làng tôi nhỉ
   Trình có ông tiên, thứ chỉ tôi

     "Sĩ khí rụt rè gà phải cáo" mở đầu với hình ảnh những sĩ tử yếu đuối, thiếu tự tin và quyết tâm. “Sĩ khí” thường được coi là tinh thần, khí phách của người học trò, nhưng trong khổ thơ này, Tú Xương đã mượn hình ảnh “gà phải cáo” để chỉ sự nhút nhát, rụt rè của lớp học trò thời bấy giờ. Thay vì dám đối diện với thử thách, họ chỉ biết co lại và tránh né, thiếu sự dũng cảm để theo đuổi tri thức và vượt qua những khó khăn trong học tập."Văn trường liều lĩnh đấm ăn xôi," lại chỉ trích những người học văn chỉ lo kiếm lợi mà không quan tâm đến việc học thực sự. Cụm từ "đấm ăn xôi" là cách nói mỉa mai về những kẻ học văn một cách hời hợt, chỉ làm những việc thiếu ý nghĩa, không có chiều sâu, chỉ mong kiếm được chút lợi ích trước mắt mà không có sự cống hiến thật sự cho văn chương hay tri thức. Đây là sự chỉ trích mạnh mẽ đối với một lớp học trò làm việc học trở thành công cụ kiếm sống hay thỏa mãn lợi ích cá nhân, thay vì coi trọng việc rèn luyện trí tuệ và đạo đức.
   Lời thú nhận của tác giả về sự khiêm nhường, không muốn chỉ trích quá nặng nề về tình trạng xã hội, đặc biệt là về những người trong làng quê của mình. Tuy nhiên, qua câu thơ này, Tú Xương cũng thể hiện sự mỉa mai ngầm, vì dù không trực tiếp chỉ trích, nhưng ông vẫn không thể tránh khỏi sự thất vọng và chua chát đối với sự suy yếu của đạo học trong xã hội. “Trình có ông tiên, thứ chỉ tôi” là một câu kết bày tỏ sự tự nhận thức của tác giả. Tú Xương khiêm tốn không tự cho mình là người có tài, nhưng cũng không quên nhắc đến những vị tiên hay người thầy trong xã hội chỉ có tác dụng hình thức, thiếu thực tế và không có sự đổi mới trong tư duy giáo dục. Khổ thơ này là tiếng than sâu sắc của Tú Xương về nền giáo dục, về tình trạng “học giả” và “học hời hợt” trong xã hội, nơi mà người học không còn nhiệt huyết, không còn tinh thần cầu tiến, còn người thầy cũng chỉ ngồi chờ thời mà không nỗ lực cải cách. Tú Xương đã rất tài tình khi dùng những hình ảnh ẩn dụ và từ ngữ sắc bén để chỉ trích sự suy thoái của xã hội, đồng thời gửi gắm thông điệp về một nền giáo dục thiếu trách nhiệm, thiếu mục đích và không thể mang lại những giá trị đích thực.

    Bài thơ "Than đạo học" của Tú Xương không chỉ phản ánh sự thất vọng của tác giả đối với nền giáo dục thời bấy giờ mà còn thể hiện sự mỉa mai sắc sảo về tình trạng học hành, tư duy của giới trí thức trong xã hội phong kiến cuối thế kỷ 19. Qua lối viết châm biếm, Tú Xương đã vẽ nên bức tranh u ám về nền học vấn khi mà người học không còn nhiệt huyết, người dạy thiếu trách nhiệm, và xã hội thì thiếu động lực đổi mới. Cách sử dụng hình ảnh ẩn dụ như "gà phải cáo", "đấm ăn xôi" hay "lim dim ngủ" giúp tác giả truyền tải cảm xúc bất mãn và phê phán một cách sâu sắc, đồng thời thể hiện sự hoài nghi về giá trị thực sự của học vấn trong hoàn cảnh xã hội ấy. Giá trị nghệ thuật của bài thơ nằm ở cách sử dụng ngôn ngữ mộc mạc nhưng rất tinh tế, cùng với nhịp điệu và hình ảnh ẩn dụ độc đáo, đã tạo nên một tác phẩm vừa sâu sắc về nội dung, vừa ấn tượng về hình thức.

    Bài thơ "Than đạo học" của Tú Xương là một tiếng nói đầy chua chát về sự suy thoái của nền giáo dục trong xã hội phong kiến. Qua những câu thơ mỉa mai, tác giả phản ánh sự thiếu nhiệt huyết của học trò và sự thờ ơ của người thầy, đồng thời chỉ trích một xã hội coi trọng hình thức hơn là giá trị thực sự của tri thức. Mặc dù ra đời trong bối cảnh xưa, bài thơ vẫn mang tính thời sự, nhắc nhở chúng ta về trách nhiệm của mỗi cá nhân trong việc gìn giữ và phát triển giáo dục, tránh để học hành trở thành một công việc hời hợt và vô nghĩa.