Có một nhà văn đã nói rằng: "Không có câu chuyện cổ tích nào đẹp bằng chính cuộc sống viết ra". Hiện thực cuộc sống được xem như là cái nền cho những cảm hứng nghệ thuật chắp cánh và đâm chồi. Chính vì vậy mà bức tranh hiện thực cuộc sống và con người trong tác phẩm " Than đạo học"  của nhà thơ Tế Xương gây ấn tượng đặc biệt sâu đậm trong lòng người đọc. 

Trong nền văn học Việt Nam cuối thế kỷ XIX, Tú Xương nổi lên như một gương mặt đặc biệt với phong cách thơ trào phúng độc đáo và những suy tư sâu sắc về xã hội. Tú Xương (Trần Tế Xương) sinh ra và lớn lên trong thời kỳ mà xã hội Việt Nam đang chịu sự chi phối mạnh mẽ từ chế độ phong kiến lạc hậu và ảnh hưởng của thực dân Pháp. Là một trí thức, ông đã nhiều lần tham gia thi cử nhưng không đỗ đạt cao, điều này khiến ông cảm thấy thất vọng và chán nản. Tâm trạng ấy, cùng với những bức xúc về xã hội bất công, đã được ông gửi gắm qua các bài thơ, đặc biệt là "Thán đạo học". Đây không chỉ là tiếng lòng của một người thất chí mà còn là lời cảnh tỉnh sâu sắc về giá trị thực sự của tri thức và nhân cách trong một xã hội đầy bất cập.

Bài thơ "Thán đạo học" được xây dựng trên nền tảng của sự bất mãn và trăn trở với cuộc sống. Tác phẩm có thể được phân tích qua hai khía cạnh chính: thái độ chán nản trước việc học và cái nhìn bi quan về xã hội đương thời. Ngay từ những câu thơ đầu, Tú Xương đã thể hiện sự chán chường trước cái gọi là "đạo học". "Đạo học" vốn là một khái niệm cao quý trong Nho giáo, đại diện cho tri thức và sự tu dưỡng đạo đức của con người. Tuy nhiên, qua cái nhìn của Tú Xương, khái niệm này đã trở nên sáo rỗng, mất đi ý nghĩa thực chất.

"Học lại học thêm khổ sở"
vừa thể hiện sự mệt mỏi, vừa phản ánh một thực trạng: học vấn đã không còn là niềm vui hay con đường dẫn đến sự phát triển cá nhân. Ngược lại, việc học trở thành gánh nặng, áp lực đè nặng lên những người thực sự theo đuổi tri thức. Đối với Tú Xương, học hành trong xã hội phong kiến không phải để mở mang hiểu biết hay góp ích cho đời mà chỉ là phương tiện để đạt được danh vọng và địa vị.

Sự thất vọng của ông không chỉ dừng lại ở bản thân mà còn mở rộng ra xã hội. Tú Xương bày tỏ nghi ngờ về giá trị thực sự của học vấn trong bối cảnh mà tài năng không được đánh giá đúng mức, còn những người kém tài thì lại được trọng dụng nhờ địa vị hoặc xuất thân cao quý.Tú Xương không chỉ bất mãn với việc học mà còn phê phán mạnh mẽ xã hội phong kiến. Đó là một xã hội giả tạo, nơi các giá trị đạo đức bị xem nhẹ, còn những người học thực chất lại ít được trọng dụng. Ông nhận thấy rằng học vấn không còn là con đường để hoàn thiện nhân cách mà trở thành công cụ để thỏa mãn tham vọng cá nhân.

Hình ảnh “học để làm quan” là một ví dụ tiêu biểu. Trong xã hội ấy, học hành không hướng đến việc trau dồi kiến thức hay phát triển bản thân mà chỉ là phương tiện để thăng tiến. Điều này khiến ông cảm thấy bất mãn sâu sắc và bộc lộ nỗi đau của mình qua những câu thơ đầy châm biếm.Một trong những nét đặc sắc của "Thán đạo học" là giọng điệu châm biếm sâu cay. Tú Xương không ngần ngại chỉ ra sự giả dối, hình thức của nền giáo dục phong kiến. Ông mỉa mai những người học chỉ để có danh lợi, vẽ ra những con đường đầy sáo rỗng, không thực sự đóng góp được gì cho xã hội.Những câu thơ của Tú Xương mang đậm chất trào phúng nhưng không kém phần sâu sắc, khiến người đọc vừa bật cười chua xót, vừa suy ngẫm về hiện thực đau lòng của xã hội thời bấy giờ. Chính phong cách này đã làm nên sức hút lâu bền cho tác phẩm.

Tác phẩm không chỉ là tiếng nói cá nhân của Tú Xương mà còn chứa đựng nhiều giá trị nhân văn sâu sắc.Qua bài thơ, Tú Xương đã lên tiếng phê phán một xã hội phong kiến đầy bất công và bất cập. Ông không ngần ngại chỉ trích những thói hư tật xấu, những giá trị sai lệch đã khiến xã hội trở nên trì trệ. Hình ảnh "đạo học" trong bài thơ không chỉ đại diện cho việc học mà còn phản ánh cái nhìn tiêu cực của Tú Xương về xã hội đương thời. Ông nhận thấy những giá trị nhân văn bị xem nhẹ, trong khi những thói giả tạo và thực dụng lại lên ngôi. Tác phẩm là lời phê phán mạnh mẽ đối với một xã hội không coi trọng thực tài mà chỉ trọng danh vọng và xuất thân. Qua đó, Tú Xương thể hiện sự thất vọng với hiện thực nhưng đồng thời cũng gửi gắm hy vọng vào một xã hội công bằng hơn.

Bài thơ "Thán đạo học" được viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, một thể thơ truyền thống nhưng lại được Tú Xương khai thác với giọng điệu độc đáo. Cách sử dụng từ ngữ tinh tế, kết hợp hài hòa giữa trữ tình và trào phúng, đã giúp ông thể hiện thành công cảm xúc và tư tưởng của mình.Những hình ảnh trong bài thơ vừa chân thực, vừa đầy sức gợi, tạo nên một bức tranh xã hội sống động nhưng không kém phần đau thương. Chính sự kết hợp giữa nghệ thuật và cảm xúc đã làm nên giá trị lâu bền cho tác phẩm này."Thán đạo học" của Tú Xương là bài thơ mang đậm tính nhân văn và tư tưởng phản kháng mạnh mẽ. Qua tác phẩm, ông không chỉ bộc lộ nỗi đau cá nhân mà còn lên tiếng phê phán một xã hội phong kiến bất công, giả tạo. Tác phẩm để lại bài học sâu sắc về giá trị của tri thức và nhân cách, đồng thời khẳng định tài năng và tâm huyết của Tú Xương trong việc phản ánh hiện thực xã hội.

Dù đã trải qua hơn một thế kỷ, những trăn trở và thông điệp của bài thơ vẫn còn nguyên giá trị, giúp người đọc hôm nay hiểu thêm về một thời kỳ lịch sử đầy biến động và những tiếng lòng chân thật của một người trí thức yêu nước. "Thán đạo học" không chỉ là một bài thơ mà còn là một tấm gương phản chiếu những mặt tối của xã hội, để từ đó chúng ta rút ra những bài học quý báu cho hiện tại và tương lai.