Bài thơ "Thu ẩm" (Uống rượu mùa thu) của Nguyễn Khuyến là một trong những tác phẩm tiêu biểu thể hiện tinh thần thanh tao, sự gần gũi với thiên nhiên và tâm trạng cô đơn của tác giả. Mạch cảm xúc của bài thơ được triển khai qua các tầng lớp ý nghĩa, gắn với cảnh thu và tâm trạng con người:

1. Bức tranh thiên nhiên mùa thu (câu 1 và 2):

• Cảnh sắc thiên nhiên thanh vắng, tĩnh lặng:

  "Năm gian nhà cỏ thấp le te,
  Ngõ tối đêm sâu đóm lập lòe."
  Mở đầu, tác giả vẽ nên cảnh quê mùa thu bình dị nhưng tĩnh mịch, với ngôi nhà tranh nhỏ bé và hình ảnh ánh sáng mờ nhạt của đom đóm trong đêm tối. Không gian vừa quen thuộc, vừa gợi lên cảm giác tĩnh lặng đến cô quạnh.

• Tâm trạng: → Cảnh thu thanh đạm làm nổi bật sự đơn sơ, giản dị nhưng cũng chất chứa nỗi niềm cô đơn, nhỏ bé của tác giả trước vũ trụ bao la.

2. Khung cảnh đời sống bình dị nhưng giàu ý vị (câu 3 và 4):

• Miêu tả cuộc sống dân dã:

  "Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt,
  Mắt lão không vầy cũng đỏ hoe."
  Một bầu trời mùa thu trong trẻo, xanh thẳm, nhưng đối lập là đôi mắt "đỏ hoe" vì tuổi già. Đây vừa là nét tả thực (mắt kém do tuổi cao), vừa ngụ ý tâm trạng trĩu nặng, ưu tư trước cảnh đời và vận nước.

• Tâm trạng: → Tâm hồn thi nhân bị giằng xé giữa niềm say mê vẻ đẹp của thiên nhiên và nỗi buồn vì thế sự.

3. Tâm trạng u hoài, ẩn dật trong sự tĩnh lặng (câu 5 và 6):

• Sự tĩnh lặng của thiên nhiên và con người:

  "Rượu tiếng rằng hay, hay chẳng mấy,
  Độ năm ba chén đã say nhè."
  Tác giả dùng hình ảnh uống rượu để giải khuây, nhưng rượu không thật ngon và niềm say không trọn vẹn. Say nhè không phải vì rượu mà vì tâm trạng, vì nỗi buồn sâu kín không cách nào giải tỏa.

• Tâm trạng: → Nỗi lòng của tác giả ngày càng lộ rõ: đó là sự bất lực, cô đơn khi đối diện với tuổi già, sự đổi thay của thời cuộc.

4. Sự thanh tao và thoát tục (câu 7 và 8):

• Lời kết tự nhiên, đầy hài hước nhưng sâu sắc:

  "Đêm thu thanh vắng như tờ,
  Năm gian nhà cỏ lặng nghe tiếng cu."
  Hình ảnh đêm thu tĩnh lặng gợi sự cô đơn tột cùng, chỉ có tiếng chim cu làm bạn. Không gian như lắng đọng trong sự hòa quyện giữa thiên nhiên và con người.

• Tâm trạng: → Tác giả thể hiện sự thoát tục, hòa mình vào thiên nhiên, chấp nhận cuộc sống thanh đạm và buông bỏ những toan tính thế tục. Tuy nhiên, đằng sau đó vẫn phảng phất một nỗi buồn man mác.

Mạch cảm xúc tổng thể:

Bài thơ đi từ bức tranh thiên nhiên mùa thu tĩnh lặng, cô liêu, đến tâm trạng con người trước thiên nhiên và thời cuộc. Mạch cảm xúc này là sự đan xen giữa:

• Niềm say mê thiên nhiên (cảnh sắc thanh thoát, yên bình).
• Nỗi buồn thế sự (cô đơn, bất lực, ưu tư).
• Sự thanh thản thoát tục (chấp nhận và hòa mình vào cảnh thu, tìm đến sự an nhiên giữa cuộc sống đạm bạc).

Ngôn ngữ giản dị, hình ảnh giàu chất thực nhưng giàu tầng ý nghĩa đã làm nổi bật tâm hồn thanh cao và u hoài của nhà thơ trước cảnh đời.