Bài thơ "Chế học trò ngủ gật" của Nguyễn Khuyến là một tác phẩm hài hước, phản ánh sự châm biếm, mỉa mai về tình trạng học trò thiếu chăm chỉ, lười học, hay ngủ gật trong lớp học. Cấu trúc của bài thơ gồm câu đề, thực, luận, kết, mỗi phần có một tác dụng và mục đích riêng, làm nên sự hoàn chỉnh của bài thơ. Dưới đây là phân tích câu đề - thực - luận - kết trong bài thơ.

Câu đề trong bài thơ là:

- "Trò trẹt chi bay học cạnh thầy,

Gật gà gật gưỡng nực cười thay!"

Câu này mở đầu bài thơ và có tác dụng giới thiệu đối tượng của bài thơ – người học trò đang ngồi học bên cạnh thầy. Từ "trẹt chi bay" mang ý nghĩa chỉ sự lơ đãng, thiếu tập trung của học trò. Đây là hình ảnh biểu trưng cho những học trò không chú tâm học mà chỉ mơ màng, lơ đãng trong lớp. Tác giả Nguyễn Khuyến đã khéo léo sử dụng từ ngữ để bày tỏ sự châm biếm ngay từ đầu, cho thấy sự không nghiêm túc của học trò khi học bài. Từ "gật gà gật gưỡng" là một từ ngữ mang tính mô phỏng, thể hiện rõ ràng sự mệt mỏi, uể oải của học trò khi không tập trung vào bài học. Hành động ngủ gật này mang tính chất rất "nực cười" – một sự thiếu nghiêm túc, một hình ảnh đối lập với hình ảnh học trò chăm chỉ học bài mà thầy cô mong muốn. Câu thơ vừa miêu tả hành động vừa bày tỏ sự châm biếm, khiến người đọc cảm thấy hài hước và đồng thời thể hiện sự không hài lòng của tác giả đối với tình trạng này.

Câu thực trong bài thơ là:

- "Giọng khê nồng nặc không ra tiếng,"

Mắt lại lim dim nhắp đã cay."

Câu này chỉ ra vấn đề về chất lượng học tập của học trò khi đang ngủ gật. "Giọng khê nồng nặc" mô tả âm thanh không rõ ràng, líu ríu, khó nghe, phản ánh sự lờ đờ, mệt mỏi của học trò khi đang ngủ trong lớp. Việc học trò không thể trả lời được câu hỏi, không thể học tốt là một vấn đề rõ rệt. Câu luận làm nổi bật tình trạng của học trò khi không chú ý và không tham gia vào bài học, chỉ mơ màng trong giấc ngủ. Sự mệt mỏi này cũng có thể là biểu tượng của sự lười biếng, thiếu sự chăm chỉ trong học tập.

Câu luận trong bài thơ là:

"Đồng nổi đâu đây la liệt đảo,                

Ma men chi đấy tít mù say."

Câu luận này giúp làm nổi bật sự thiếu nghiêm túc trong học tập của học trò. Qua hình ảnh "ma men" và "tít mù say", tác giả châm biếm thái độ lười biếng, thiếu tập trung của học trò khi ngồi trong lớp. Câu thơ cũng làm rõ sự chán nản, lơ mơ trong tâm trí học trò khi không thể tập trung vào bài học, tạo nên một bức tranh hài hước nhưng cũng đầy phê phán về tình trạng học tập hiện tại.

Câu kết trong bài thơ là:

- "Dễ thường bắt chước Chu Y đó,

Quyển có câu thần vậy gật ngay."

Câu kết có tác dụng giải thích, bình luận về nguyên nhân tình trạng học trò ngủ gật và không chú ý trong lớp học. Nguyễn Khuyến sử dụng câu chuyện của Chu Y (một nhân vật trong lịch sử Trung Quốc, nổi tiếng với việc học hỏi qua các câu thần chú) để mỉa mai, chỉ trích học trò trong bài thơ. "Quyển có câu thần" ám chỉ một điều gì đó dễ dàng, dễ tiếp thu mà không cần sự nỗ lực, và "gật ngay" là sự học hời hợt, không có sự sâu sắc. Qua đó, tác giả châm biếm việc học hành hời hợt, thiếu nghiêm túc của học trò, đồng thời thể hiện sự bất mãn đối với cách học "ăn sẵn" của nhiều người.

Cấu trúc của bài thơ "Chế học trò ngủ gật" theo dạng câu đề, thực, luận, kết rất chặt chẽ và hợp lý. Câu đề giới thiệu tình huống, câu thực miêu tả hành động của học trò, câu luận lý giải sự thiếu nghiêm túc trong học tập, và câu kết chốt lại vấn đề qua hình ảnh châm biếm. Tất cả các câu trong bài thơ đều thể hiện rõ sự mỉa mai và phản ánh thái độ không hài lòng của tác giả đối với những học trò lười biếng, thiếu chăm chỉ trong học tập.