Bài thơ được sáng tác trong thời kỳ đất nước ta bị thực dân Pháp đô hộ, xã hội rơi vào cảnh loạn lạc, phân hóa sâu sắc. Những lễ hội mang danh nghĩa "thăng bình" không còn là những dịp vui chơi thuần túy mà đã trở thành công cụ phô trương của chính quyền thực dân. Hội Tây là hình ảnh tượng trưng cho sự hào nhoáng giả tạo, bề ngoài có vẻ vui vẻ nhưng bên trong là nỗi đau khổ, sự nhục nhã của dân tộc.

Nguyễn Khuyến, với giọng điệu mỉa mai và châm biếm sắc sảo, đã dùng bài thơ này để bóc trần sự thật đằng sau những cảnh tượng "vui vẻ" của lễ hội thời thực dân:

Kìa hội thăng bình tiếng pháo reo:
Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo.

Câu thơ mở đầu như một lời giới thiệu hào hứng, phơi bày không khí lễ hội tưng bừng, nhộn nhịp. "Hội thăng bình" gợi lên hình ảnh một hội hè của thời kỳ yên bình, thịnh trị, với tiếng pháo nổ rộn ràng, cờ bay, đèn sáng rực rỡ. Tuy nhiên, cách dùng từ "kìa" ở đầu câu tạo cảm giác không chỉ là lời miêu tả, mà còn mang ý châm biếm, như thể tác giả đang nhạo báng cái gọi là "thăng bình" này. Thực chất, "thăng bình" chỉ là cái vỏ bọc do chính quyền thực dân dựng lên để che đậy thực trạng bất công, áp bức, và nỗi khổ của nhân dân. Nguyễn Khuyến đang ngầm đặt câu hỏi: "Có thật là thăng bình không?". Hình ảnh "cờ kéo" và "đèn treo" nhấn mạnh sự phô trương, hào nhoáng bề ngoài, làm nổi bật sự giả tạo của hội hè lúc bấy giờ.

Mặt khác, ông cũng lột tả con người dưới "lễ hội trời Tây" đầy kệch cỡm:

Bà quan tênh nghếch xem bơi trải,
Thằng bé lom khom nghé hát chèo.

"Tênh nghếch" là từ miêu tả thái độ thờ ơ, vô cảm, thậm chí ngu ngơ của tầng lớp thống trị. Bà quan, đại diện cho tầng lớp giàu sang quyền quý, chẳng quan tâm gì đến những giá trị thực sự của văn hóa dân tộc mà chỉ xem hội như một dịp tiêu khiển, mua vui. Tác giả khéo léo lột tả sự kệch cỡm và hời hợt của tầng lớp trên trong xã hội đương thời. Trái ngược với "bà quan" là hình ảnh thằng bé lom khom, đại diện cho tầng lớp dân đen khổ cực. Dáng điệu "lom khom" cho thấy sự nhọc nhằn, vất vả khi phải phục vụ những trò vui của người khác. "Nghé hát chèo" là hình ảnh gợi lên sự ngây ngô, đơn thuần, nhưng đồng thời cũng gợi ý sự bị bóc lột sức lao động và tuổi thơ. Hai câu thơ vẽ nên bức tranh xã hội đầy phân hóa: tầng lớp thống trị thì hời hợt, vô trách nhiệm, trong khi tầng lớp thấp kém phải còng lưng phục vụ.

Tiếp tục, Nguyễn Khuyến châm biếm, mỉa mai sự biến chất của truyền thống văn hóa:

Cậy sức cây đu nhiều chị nhún,
Tham tiền cột mỡ lắm anh leo.

Trò chơi nhún đu vốn là một trò vui truyền thống, mang tính chất giải trí lành mạnh. Nhưng ở đây, Nguyễn Khuyến đã gắn vào đó hình ảnh "cậy sức", ám chỉ sự khoe khoang, tranh giành, đánh mất nét đẹp giản dị vốn có. Trò leo cột mỡ vốn đòi hỏi sức khỏe và sự dẻo dai, nhưng khi bị nhuốm màu "tham tiền", nó không còn là trò chơi hồn nhiên nữa. Hình ảnh "lắm anh leo" làm nổi bật sự cạnh tranh gay gắt, thậm chí nhục nhã, chỉ vì những phần thưởng vật chất nhỏ bé. Hai câu thơ cho thấy Nguyễn Khuyến đang phê phán sự tha hóa của con người dưới sự tác động của đồng tiền và sức mạnh. Những trò chơi văn hóa truyền thống bị biến chất thành công cụ để khoe khoang và chạy theo lợi ích thực dụng.

Chính sự tha hóa, biến chất ấy đã mang đến sự phẫn uất và nỗi đau khôn lường của con người Việt Nam:

Khen ai khéo vẽ trò vui thế,
Vui thế bao nhiêu nhục bấy nhiêu!

Lời "khen" ở đây thực chất là lời mỉa mai. "Ai" có thể hiểu là chính quyền thực dân hoặc những kẻ tổ chức hội hè. Tác giả nhấn mạnh rằng những trò vui này chỉ là những màn trình diễn được dàn dựng, không có giá trị thực sự. Câu kết đẩy cảm xúc của bài thơ lên đỉnh điểm. Tác giả bộc lộ rõ thái độ phẫn uất và nỗi đau của mình. Cái "vui" ở đây không phải là niềm vui thật sự mà là nỗi nhục khi người dân bị ép buộc tham gia những trò vô nghĩa, mất đi phẩm giá và tự do. Giản dị, gần gũi, nhưng sắc sảo, giàu tính biểu cảm. Tả thực nhưng mang tính biểu tượng cao, đối lập rõ rệt giữa tầng lớp thống trị và dân lao động. Châm biếm, mỉa mai nhưng ẩn chứa nỗi đau và sự xót xa.

Bài thơ "Hội Tây" không chỉ là lời phê phán xã hội thời bấy giờ mà còn là tiếng lòng đau đáu của Nguyễn Khuyến. Tác phẩm phơi bày sự giả tạo của những hội hè "thăng bình", chỉ trích sự suy đồi văn hóa và đạo đức, đồng thời bày tỏ nỗi nhục của dân tộc dưới ách đô hộ thực dân. Nguyễn Khuyến đã dùng tiếng thơ để lên án, cảnh tỉnh và cũng để ghi lại nỗi buồn sâu sắc về thời thế, một nỗi buồn không chỉ của riêng ông mà còn của cả một dân tộc trong thời kỳ mất nước