Trần Tế Xương – một bậc thầy của thơ trào phúng, đã để lại trong nền văn học Việt Nam những tác phẩm đậm chất châm biếm, phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội cuối thế kỷ XIX. Trong số đó, bài thơ "Ông Cò" nổi bật như một bức tranh sinh động và thâm thúy về bộ máy quan lại phong kiến mục ruỗng. Với giọng điệu hóm hỉnh nhưng cay độc, tác giả đã lột tả chân dung "ông cò" – một hình mẫu đại diện cho sự bất tài, lố bịch và xu nịnh trong xã hội bấy giờ. Qua bài thơ, Trần Tế Xương không chỉ thể hiện tài năng nghệ thuật độc đáo của mình mà còn gửi gắm một tiếng lòng đầy trăn trở về thời cuộc, nơi mà nhân cách con người bị tha hóa bởi danh vọng và quyền lực.

Trần Tế Xương đã lột tả một bức tranh vừa hiện thực, vừa mang tính trào phúng, phản ánh sâu sắc những nghịch lý của xã hội phong kiến:

Hà Nam danh giá nhất ông cò,
Trông thấy ai ai chẳng dám ho.
Hai mái trống toang đành chịu dột,
Tám giờ chuông đánh phải nằm co.

Câu thơ mở đầu vẽ nên hình ảnh một "ông cò" – người được cho là danh giá nhất Hà Nam, một vùng đất yên bình nơi người dân sống đời lam lũ. Từ "danh giá" ở đây chứa đựng sự mỉa mai. "Ông cò" – có thể là một chức sắc địa phương, đại diện cho quyền uy – nhưng thực chất lại hàm ý sự phô trương, bề ngoài hào nhoáng, thiếu thực chất. Từ "nhất ông cò" không chỉ là lời giới thiệu mà còn ngầm phản ánh tâm lý xã hội bấy giờ: một nhân vật có quyền lực, tiếng tăm được xây dựng trên vị trí và hình thức, chứ không phải dựa vào tài năng hay phẩm chất. Câu thơ khéo léo đặt ra câu hỏi: sự "danh giá" ấy thực sự có giá trị hay chỉ là lớp vỏ rỗng? Câu thơ thứ hai nhấn mạnh sự quyền uy đến mức phi lý của "ông cò". Người dân "chẳng dám ho" khi trông thấy ông, thể hiện nỗi sợ hãi, cam chịu của tầng lớp thấp trong xã hội. Ở đây, "ho" là hành động vô thức và nhỏ nhặt, nhưng cũng không được phép thực hiện trước mặt ông cò, gợi lên sự áp bức của những kẻ cầm quyền. Câu thơ sử dụng biện pháp phóng đại để châm biếm, cho thấy cái uy quyền này không đến từ sự kính trọng thực sự, mà từ nỗi sợ bị áp đặt. Qua đó, tác giả khéo léo phê phán một xã hội đầy rẫy bất công, nơi quyền lực trở thành công cụ để đàn áp. Câu thơ thứ ba chuyển sang một hình ảnh đầy nghịch lý: ngôi nhà của "ông cò" lại là một căn nhà "hai mái trống toang", đến mức phải "chịu dột". Sự đối lập giữa "danh giá" và cảnh sống nghèo nàn, tạm bợ của ông đã phơi bày một hiện thực trần trụi. Dù có danh vọng hay quyền uy, "ông cò" vẫn phải chịu cảnh khốn khó, thiếu thốn như bao người dân thường khác. Từ "đành chịu dột" không chỉ nói về vật chất, mà còn gợi đến tâm trạng bất lực, cam chịu trước hoàn cảnh, khi con người bị bó buộc bởi những bất cập trong xã hội. Đồng thời, câu thơ có thể được hiểu theo nghĩa ẩn dụ: ngôi nhà "trống toang" tượng trưng cho xã hội phong kiến lạc hậu, đầy lỗ hổng và bất ổn. "Dột" chính là những hệ lụy, bất công mà cả kẻ có quyền và người dân đều phải gánh chịu. Cuối cùng khép lại bằng một hình ảnh đầy ám ảnh: "phải nằm co" khi chuông điểm tám giờ. Trong bối cảnh xã hội cũ, giờ giấc sinh hoạt chịu sự gò bó của lễ giáo, của những luật lệ hà khắc. Hành động "nằm co" gợi lên sự bất an, bức bối, cả về thể xác lẫn tinh thần. Câu thơ thể hiện nỗi khổ sở, tù túng không chỉ của người dân mà cả những nhân vật như ông cò, dù có quyền lực nhưng vẫn không thể thoát khỏi sự ràng buộc của xã hội. Hình ảnh "chuông đánh" cũng mang ý nghĩa biểu tượng: nó là âm thanh của thời gian, nhắc nhở con người về sự nhỏ bé, bị động trước những quy luật bất công đang chi phối cuộc sống của họ. Tám giờ đêm – thời điểm của nghỉ ngơi – nhưng thay vì bình yên, con người lại phải "nằm co", tượng trưng cho sự chịu đựng, nhẫn nhục kéo dài. Bốn câu thơ là bức tranh hài hòa giữa hiện thực và trào phúng, vừa gợi lên tiếng cười chua xót, vừa phơi bày những nghịch lý sâu cay của xã hội phong kiến. Hình ảnh ông cò "danh giá", nhưng sống nghèo khổ và cam chịu, không chỉ phản ánh một cá nhân mà còn đại diện cho cả tầng lớp quyền thế trong xã hội bấy giờ: hào nhoáng bên ngoài, bất lực bên trong.

Tiếp theo, Trần Tế Xương lại múa bút trên bức tranh hiện thực trần trụi:

Người quên mất thẻ âu trời cãi,
Chó chạy ra đường có chủ lo.
Ngớ ngẩn đi xia may vớ được,
Chuyến này ắt hẳn kiếm ăn to!

Câu thơ mở đầu gợi lên hình ảnh một người thiếu sót hoặc vô ý, "quên mất thẻ", ám chỉ một sai lầm, lỗi lầm nhỏ nhặt nhưng lại dẫn đến tranh cãi lớn. Cụm từ "âu trời cãi" mang sắc thái mỉa mai, như thể người ấy đang cố biện minh hoặc đổ lỗi cho hoàn cảnh, trời đất, thay vì nhận trách nhiệm về mình. Ở đây, tác giả phê phán lối sống đổ thừa, thiếu trách nhiệm, đồng thời châm biếm sự lố bịch trong cách con người xử lý những vấn đề nhỏ nhặt, không đáng làm to chuyện. Câu thơ thứ hai đưa ra một hình ảnh đời thường, dường như không liên quan trực tiếp đến câu trên, nhưng lại chứa đựng ý nghĩa ngầm sâu sắc. Hình ảnh "chó chạy ra đường" tượng trưng cho sự mất kiểm soát, hỗn loạn, nhưng điều đáng nói là "có chủ lo". Ẩn dụ này có thể chỉ những kẻ gây rắc rối hoặc hành động thiếu suy nghĩ, nhưng luôn có người đứng ra gánh hậu quả thay. Tác giả ngầm phê phán một xã hội mà sự vô trách nhiệm không chỉ xảy ra ở cá nhân, mà còn có người dung túng, bảo kê, khiến vấn đề trở nên tồi tệ hơn. Câu thơ thứ ba chuyển sang một tình huống bất ngờ, miêu tả một người "ngớ ngẩn", dường như không có mục tiêu rõ ràng ("đi xia"), nhưng lại "may vớ được". Từ "may" ở đây mang ý nghĩa phê phán sự ngẫu nhiên, thiếu cố gắng nhưng vẫn đạt được điều gì đó ngoài mong đợi. Hình ảnh này hàm ý châm biếm những kẻ "cơ hội" trong xã hội – những người không có năng lực, không chịu lao động nghiêm túc, nhưng nhờ sự may rủi hoặc thủ đoạn, họ lại đạt được thành quả. Câu thơ cuối kết thúc bằng một giọng điệu hóm hỉnh, nhưng cũng đầy châm biếm. Cụm từ "kiếm ăn to" có nghĩa bóng, ám chỉ việc trục lợi, hưởng lợi lớn từ cơ hội bất ngờ. Tác giả dường như muốn nói rằng, trong xã hội, đôi khi những kẻ ngớ ngẩn, vô trách nhiệm, hoặc thiếu cố gắng lại đạt được lợi ích lớn, trong khi những người lao động chân chính phải chịu thiệt thòi. Đây là lời chỉ trích sâu cay một thực trạng xã hội bất công, nơi mà may mắn hoặc mánh khóe lại chiếm ưu thế hơn sự nỗ lực, chăm chỉ.

Bài thơ sử dụng ngôn ngữ mỉa mai, hài hước để phản ánh một hiện thực xã hội mang tính nghịch lý. Các hình ảnh như "chó chạy ra đường", "ngớ ngẩn đi xia" được sử dụng một cách gần gũi, giản dị nhưng giàu tính biểu tượng. Tác giả tạo ra một giọng điệu nhẹ nhàng, dí dỏm nhưng không kém phần sắc sảo, làm nổi bật được ý nghĩa phê phán.

Bài thơ "Ông Cò" của Trần Tế Xương không chỉ dừng lại ở tiếng cười trào phúng mà còn là một lời tố cáo sâu cay về hiện thực xã hội phong kiến đương thời. Qua hình ảnh "ông cò" – vừa lố bịch vừa đáng thương, tác giả gửi gắm thông điệp sâu sắc về nhân cách, đạo đức và giá trị thật của con người giữa một xã hội đầy rẫy những bất công và sự tha hóa. Với tài năng ngôn từ bậc thầy và tư tưởng sắc bén, Trần Tế Xương đã để lại cho hậu thế một bài học đắt giá: sự danh giá, quyền uy sẽ trở nên vô nghĩa nếu con người không sống bằng giá trị chân chính.