Hương thu từ xưa đã phả vào văn đàn Việt Nam những trang đầy thi vị và thơ mộng. Như trong "Chiều thu", Nguyễn Bính có viết:

"Thăm thẳm trời xanh lộng đáy hồ

Mùi hoa thiên lý thoảng chiều thu

Con cò bay lả trong câu hát

Giấc trẻ say dài nhịp võng ru."

Nguyễn Bính đã phác họa lên một bức tranh bình dị, giản đơn, thân thuộc dưới thiên nhiên mùa thu trong trẻo. Cũng viết về mùa thu song lại là một bức tranh thủy mặc tinh tế, vẽ nên một khung cảnh chiều thu êm đềm tĩnh lặng mà cũng đầy gợi cảm, Bà Huyện Thanh Quan đã thổi vào "Tức cảnh chiều thu" hơi thở mới mẻ đậm tình yêu thiên nhiên sâu sắc.

Bài thơ "Tức cảnh chiều thu" có hoàn cảnh sáng tác vô cùng đặc biệt. Trong bản Đông Châu 1917 có lời dẫn "Một ngày kia đang mùa quý thu, giời lún phùn dăm ba hạt mưa, hơi ngăm ngăm rét, quan phủ nhân vô sự, mới sai bày cuộc rượu, cho gọi cô hai ra ngồi cùng uống rượu vinh thơ. Đương chén quỳnh đầu vơi, chiều thu hiu hắt, quan phủ liền bảo Xuân Hương vịnh bài tức cảnh". Bài thơ miêu tả cảnh sắc trời thu đơn sơ, đượm buồn song lại mang vẻ đẹp đẽ và lãng mạn khiến người thi sĩ dù không say cũng phải say.

Không gian chiều thu được mở ra với cơn mưa lùn phùn lất phất đầy thơ mộng:

"Thánh thót tàu tiêu mấy giọt mưa

Bút thân khôn vẽ cảnh tiêu sơ"

Tiếng mưa lất phất rơi trên trang thơ được Hồ Xuân Hương miêu tả qua từ "thánh thót", thể hiện từng giọt mưa chậm rãi rơi, lăn dài trên các tàu lá chuối. Tiếp đó, bà lại khái quát không gian mùa thu đơn sơ, vắng lặng qua nét vẽ "cảnh tiêu sơ". Khung cảnh mùa thu ảm đảm, không chút ồn ào như mùa xuân song cũng chẳng lạnh lẽo, cô độc như đêm đông giá rét. Hai câu thơ đầu miêu tả những giọt mưa "thánh thót" như đang nhảy múa trên tàu tiêu rồi đổ xuống giữa khung cảnh tẻ nhạt, đượm buồn.

Sau khi khái quát khung cảnh ảm đạm của mùa thu, Hồ Xuân Hương đi vào đặc tả màu sắc của bức tranh thiên nhiên qua hai câu thơ:

"Xanh om cổ thụ tròn xoe tán

Trắng xóa tràng giang phẳng lặng tờ"

Bức tranh thiên nhiên hiện lên với một màu sắc tươi tốt, tràn đầy sức sống của cây cối "cổ thụ, xanh om" với chiếc tán tròn "tròn xoe tán". Uốn lượn qua trang thơ là hình ảnh con sông dài, trường giang lặng lẽ ngắm nhìn thiên nhiên "phặng lặng tờ", phản chiếu nền trời tạo nên một màn trắng xóa.

Trước không gian ảm đạm ấy khiến ta không say cũng phải say:

"Bầu dốc giang sơn, say chấp rượu

Túi lưng phong nguyệt nặng vì thơ"

Câu thơ "Bầu dốc giang sơn, say chấp rượu" ý nói hơi thở chếnh choáng trước vẻ đẹp đượm buồn của thiên nhiên. Tửu lượng đã ngả, dốc cạn bầu rượu cũng còn say, say trước cái hữu tình, say túy lúy, say chấp rượu. Cái say không chỉ từ hơi men mà còn từ đất trời độc đáo, chếnh choáng của quê hương. Hồ Xuân Hương còn hóm hỉnh khi sử dụng "Túi lưng phong nguyệt" để thể hiện tình yêu đối với thiên nhiên mùa thu. Túi lưng vốn là túi nhỏ thường được đeo ở sau lưng của người lãng khách đường xa nay lại chứa đựng đầy gió trăng của đất trời. Có chăng cái "túi lưng" mang theo tình cảm, sự lãng mạn của nhà thơ để rồi phải "nặng vì thơ" mà say đắm, si mê.

Có chăng cảnh sắc ảm đạm mùa thu lại có sức cuốn hút đến như vậy?

"Cho hay cảnh cũng ưa người nhỉ

Thấy cảnh ai mà chẳng ngẩn ngơ"

Cảnh ưa người hay người ưa cảnh? Đây là cách nói trữ tình, nhấn mạnh cảm xúc ngỡ ngàng, đắm đuối, mê say đến ngẩn ngơ của con người trước cảnh thu quyến rũ. 

Bài thơ "Tức cảnh chiều thu" đặc tả cảnh thu ảm đạm, buồn tẻ nhưng lại vô cùng lãng mạn, trữ tình dưới đôi mắt, tình yêu của nhà thơ. Có thể nói đây là một bài thơ đặc sắc của Bà Huyện Thanh Quan cũng như một tác phẩm ấn tượng, tiêu biểu khi viết về thiên nhiên mùa thu trên văn đàn Việt Nam.