Trong nền văn học trung đại Việt Nam, bên cạnh những cây bút nam nổi tiếng, vẫn có những giọng thơ nữ vô cùng đặc sắc, thể hiện tâm hồn sâu sắc và tình cảm mãnh liệt. Trong số đó, Lê Ngọc Hân - người công chúa tài hoa của triều Lê, đồng thời là người vợ chung thủy của vua Quang Trung - Nguyễn Huệ, đã để lại bài thơ Ai tư vãn đầy xúc động. Đó là tiếng lòng đau thương của một người phụ nữ trẻ khi phải chịu cảnh chồng mất, tình duyên tan vỡ. Đoạn trích “Nỗi quả phụ” tiêu biểu cho tâm trạng cô đơn, đau khổ và lòng thủy chung son sắt của tác giả.

Ngay từ những câu thơ mở đầu, nỗi buồn đã bao trùm lên toàn bộ không gian:

Buồn trông trăng, trăng mờ thêm tủi,
Gương Hằng Nga đã bụi màu trong!

Trăng vốn là biểu tượng của hạnh phúc, của đoàn viên, nhưng trong nỗi cô đơn của người quả phụ, ánh trăng cũng trở nên “mờ thêm tủi”. Tâm trạng con người đã nhuốm màu cho cảnh vật, khiến cảnh cũng như đồng cảm, chia sẻ nỗi buồn. Hình ảnh “gương Hằng Nga” gợi người con gái cô đơn soi bóng mình trong gương, thấy thời gian trôi qua cùng tuổi xuân đã phai tàn, chỉ còn lại nỗi thương nhớ khôn nguôi.

Nhìn gương càng thẹn tấm lòng,
Thiên duyên lạnh lẽo, đêm đông biên hà.

Từ “thẹn” thể hiện nỗi đau pha chút xót xa, tự trách. Bà thẹn vì duyên trời định mà không trọn vẹn, thẹn vì không thể giữ được người mình yêu thương. “Đêm đông biên hà” gợi khung cảnh lạnh lẽo, vắng lặng đến tột cùng, như thể cả không gian và thời gian đều phủ kín bằng nỗi cô đơn. Cảnh và người hòa quyện, cùng buồn, cùng thê lương.

Tiếp đến, nhà thơ mở rộng nỗi buồn của mình qua những hình ảnh thiên nhiên khác:

Buồn xem hoa, hoa buồn thêm thẹn:
Cánh hải đường đã quyện giọt sương.
Trông chim càng dễ đoạn trường:
Uyên ương chiếc bóng, phượng hoàng lẻ đôi.

Tâm trạng buồn thương khiến mọi cảnh vật xung quanh đều trở nên đồng điệu. Hoa hải đường vốn đẹp rực rỡ, giờ cũng buồn thẹn, cánh hoa thấm đẫm giọt sương như giọt lệ của người góa phụ. Nhìn chim uyên ương, phượng hoàng - biểu tượng của hạnh phúc lứa đôi - lại chỉ thấy “chiếc bóng”, “lẻ đôi”, càng khiến bà đau đớn, nhớ thương. Cảnh vật trở thành tấm gương phản chiếu tâm hồn, và cũng là bạn tri âm tri kỷ của người cô độc. Ở đây, Lê Ngọc Hân đã thể hiện tài năng tinh tế khi dùng hình ảnh thiên nhiên để gửi gắm tâm trạng một đặc điểm nổi bật của thơ trữ tình trung đại.

Từ nỗi buồn riêng, nhà thơ mở rộng cảm xúc thành nỗi suy ngẫm về kiếp người:

Cảnh nào cùng ngùi ngùi cảnh ấy,
Tiếc vui mừng còn thấy chi đâu!
Phút giây bãi biển nương dâu,
Cuộc đời là thế, biết hầu nài sao?

Bà nhận ra quy luật nghiệt ngã của đời người: “bãi biển nương dâu” sự đổi thay vô thường của tạo hóa. Cuộc đời vốn là thế, vui rồi buồn, hợp rồi tan. Câu hỏi tu từ “biết hầu nài sao?” vang lên như một tiếng thở dài cam chịu nhưng thấm đẫm triết lý nhân sinh. Dù đau khổ, bà vẫn giữ được sự bình thản, chấp nhận số phận, nhưng trong lòng vẫn dâng lên niềm tiếc thương vô hạn.

Cuối cùng, đoạn thơ khép lại bằng lời thề son sắt của người phụ nữ thủy chung:

Chữ tình nghĩa trời cao đất rộng,
Nỗi đoạn trường còn sống, còn đau!
Mấy lời tâm sự trước sau,
Đôi vầng nhật nguyệt trên đầu chứng cho.

Tình yêu và nghĩa vợ chồng được bà nâng lên thành lý tưởng, thành đạo lý. Dẫu chồng đã mất, bà vẫn một lòng hướng về người, lấy “nhật nguyệt” làm chứng cho lòng thủy chung vĩnh cửu. “Còn sống, còn đau” lời thơ giản dị mà thấm thía, diễn tả tình yêu sâu nặng, nỗi thương nhớ chẳng bao giờ nguôi. Đó cũng là tiếng nói của những người phụ nữ Việt Nam xưa: hiền thục, tình nghĩa, thủy chung, biết yêu hết lòng và sống hết mình vì chữ tình, chữ nghĩa.

Ai tư vãn và đặc biệt là đoạn trích “Nỗi quả phụ” không chỉ là khúc bi ai về số phận một người phụ nữ, mà còn là bản nhạc tình đầy nhân bản. Với ngôn từ tinh tế, hình ảnh gợi cảm, giọng thơ thống thiết mà chân thành, Lê Ngọc Hân đã khắc họa thành công một tâm hồn đẹp và giàu yêu thương, nặng tình nghĩa, dẫu trong đau thương vẫn sáng lên niềm cao quý của con người.

“Nỗi quả phụ” là tiếng lòng thương nhớ tha thiết của Lê Ngọc Hân, vừa bi ai, vừa cao đẹp. Qua đó, ta thấy rõ hình ảnh người phụ nữ Việt Nam trong văn học trung đại - chung thủy, nhân hậu, sâu sắc trong tình yêu và nghĩa vợ chồng. Dẫu cuộc đời nhiều mất mát, đoạn thơ vẫn tỏa sáng bởi tình cảm chân thành và phẩm hạnh cao quý, khiến người đọc hôm nay không khỏi xúc động và trân trọng.