Puskin từng viết " Linh hồn là ấn tượng của tác phẩm. Cây cỏ sống được nhờ ánh sáng, chim muông sống được nhờ tiếng ca, tác phẩm sống được nhờ tiếng lòng của người cầm bút'. Phải chăng, nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm đã để tiếng lòng mình cất lên qua trang thơ " Một góc phù sa" với những hoài niệm trên mảnh hồn quê hương quen thuộc. 

“Nắm nhau tôi chôn góc phù sa sông Mã

Trăm thác nghìn ghềnh cuộn xoáy vào tơ

Làng cong xuống dáng tre già trước tuổi

Tiếng gọi đò khuya sạt cả đôi bờ.

Con hến, con trai một đời nằm lệch

Lấm láp đất bùn đứng thẳng cũng nghiêng

Mẹ gạt mồ hôi để ngoài câu hát

Giấc mơ tôi ngọt hơi thở láng giềng.

Hạt thóc củ khoai đặt đâu cũng thấp

Cả những khi rổ rá đội lên đầu

Chiếc liềm nhỏ không còn nơi cắt chấu

Gặt hái xong rồi rơm, rạ bó nhau.”

 Bằng giọng thơ sâu lắng; hình ảnh thơ giản dị, gần gũi, tác giả đã khéo léo dẫn dắt người đọc đi qua nhiều thang bậc cảm xúc, quyện vào từng con chữ. Tự truyện về “một góc phù sa” đời, “phù sa thơ” dần hé lộ:

“Nắm nhau tôi chôn góc phù sa sông Mã

Trăm thác nghìn ghềnh cuộn xoáy vào thơ

Làng cong xuống dáng tre già trước tuổi

Tiếng gọi đò khuya sạt cả đôi bờ”.

Hình tượng dòng sông với những kỷ niệm tuổi thơ gắn bó nơi quê nhà đã trở thành mạch nguồn cảm xúc xuyên suốt hành trình sáng tác của ông. Bài thơ mở đầu bằng hình ảnh dòng sông Mã mạnh mẽ, dữ dội: “Trăm thác nghìn ghềnh cuộn xoáy vào tơ”. Tác giả không chỉ miêu tả sự khắc nghiệt của thiên nhiên mà còn khéo léo lồng ghép hình tượng dòng chảy thời gian và cuộc đời. Từ “tơ” gợi nên sự mềm mại, gắn bó, thể hiện tình yêu sâu nặng với quê hương. Hình ảnh làng quê “cong xuống dáng tre già trước tuổi” lại gợi sự tần tảo, già nua vì gánh nặng thời gian. Cây tre, biểu tượng của sức sống kiên cường, giờ đây cũng trở nên cằn cỗi, phác họa sự lam lũ của làng quê ven sông. Những dòng thơ mở đầu đã tái hiện dáng hình dòng sông tuổi thơ in đậm trong kí ức nhà thơ.  

Có những lúc, dòng sông hiện hữu thông qua những câu thơ đầy sức gợi: “Con hến, con trai một đời nằm lệch/ Lấm láp đất bùn đứng thẳng cũng nghiêng/ Mẹ gạt mồ hôi để ngoài câu hát/ Giấc mơ tôi ngọt hơi thở láng giềng” (Một góc phù sa). Những thứ bé nhỏ như con hến, con trai, vốn nằm lấm láp trong bùn đất, gợi lên sự thấp kém, bấp bênh nhưng cũng bền bỉ của cuộc sống người lao động. Câu thơ “Lấm láp đất bùn đứng thẳng cũng nghiêng” như một lời thở dài về sự khó nhọc, khi mà ngay cả sự cố gắng cũng chẳng thể hoàn toàn thoát khỏi những vết tích gian truân. Hình ảnh người mẹ hiện lên thật bình dị nhưng đầy cảm động: “Mẹ gạt mồ hôi để ngoài câu hát”. Dù vất vả lao động, mẹ vẫn giữ được tiếng hát, tượng trưng cho sự kiên cường và lạc quan của người dân quê. Tác giả cũng nhấn mạnh sự gắn bó của tình làng nghĩa xóm: “Giấc mơ tôi ngọt hơi thở láng giềng”.  Câu thơ này không chỉ là lời khẳng định sự thân thiết mà còn là niềm tự hào về một cộng đồng luôn đùm bọc, sẻ chia trong mọi hoàn cảnh. Nguyễn Minh Khiêm đã khắc họa cuộc sống bình dị nhưng ngọt ngào hơi ấm làng quê.
Mối quan hệ giữa thơ ca - nguồn cội bao đời nay vẫn khăng khít, vẹn tròn như thế. Nguyễn Minh Khiêm cùng những sáng tác về làng nói chung và dòng sông quê hương nói riêng là một minh chứng sống động cho mối quan hệ ấy.

Hạt thóc củ khoai đặt đâu cũng thấp

Cả những khi rổ rá đội lên đầu

Chiếc liềm nhỏ không còn nơi cắt chấu

Gặt hái xong rồi rơm, rạ bó nhau.”

Hình ảnh “Hạt thóc củ khoai đặt đâu cũng thấp” là biểu tượng sâu sắc cho sự giản dị, chân chất trong đời sống nông thôn. Những hạt thóc, củ khoai, tuy nhỏ bé, mộc mạc, nhưng lại là nguồn sống chính, thể hiện giá trị của lao động bền bỉ, cần cù. Tuy nhiên, từ “thấp” trong câu thơ không chỉ gợi sự khiêm nhường mà còn phác họa một hiện thực khắc nghiệt: sự thiếu thốn, chật vật luôn hiện hữu trong cuộc sống của người dân quê. Đây là lời nhắc nhở về một thời kỳ gian nan, nơi mà những gì nhỏ bé, đơn sơ nhất vẫn gắn liền với sự trân trọng và nỗ lực. Khép lại bài thơ“Chiếc liềm nhỏ không còn nơi cắt chấu” lại khắc họa hình ảnh công cụ lao động quen thuộc của người nông dân. Sau mùa gặt, chiếc liềm nhỏ như cũng được nghỉ ngơi, nằm yên bên những bó rơm, bó rạ vừa được thu hoạch. Chi tiết này không chỉ gợi lên sự khép lại của một chu trình lao động mà còn mang ý nghĩa biểu tượng về sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên. Sự giản đơn trong hình ảnh này phản ánh nhịp sống bình dị của làng quê, nơi mọi thứ dù nhỏ bé nhưng luôn gắn bó, đầy đủ, và đượm tình yêu lao động. Qua đó, tác giả tôn vinh vẻ đẹp lao động và mối quan hệ mật thiết giữa con người với thiên nhiên, đồng thời khơi dậy niềm trân trọng đối với những giá trị truyền thống.

Về nghệ thuật, bài thơ sử dụng ngôn ngữ mộc mạc, hình ảnh gần gũi, kết hợp các biện pháp tu từ như nhân hóa, ẩn dụ để khắc họa chân thực và giàu cảm xúc về cuộc sống. Nhịp thơ chậm rãi, lắng đọng như dòng chảy của sông Mã, tạo nên sự hài hòa giữa thiên nhiên và con người. Tác giả tinh tế gợi nhắc về vai trò của phù sa – khởi nguồn của sự sống, là nơi mọi thứ bắt đầu. Phù sa nuôi dưỡng đất đai, biến cát sỏi khô cằn thành màu mỡ, như gốc rễ vững chắc của cuộc đời mỗi con người. Từ hình ảnh phù sa, bài thơ mang đến thông điệp sâu sắc: mỗi người cần nhận thức về cội nguồn, quá khứ để xây dựng nền tảng vững chắc cho tương lai. Đồng thời, phù sa cũng biểu trưng cho hy vọng và khát vọng đổi thay, như chính người dân lao động vùng sông Mã luôn nỗ lực vượt qua khó khăn, vươn lên xây dựng một cuộc sống tốt đẹp hơn.

 Đúng như ông đã từng giãi bày tâm sự cùng bạn đọc trong bài viết có cùng tựa đề - “Sông Mã hồn tôi”: “Quê tôi nằm ngay bên bờ sông Mã huyền thoại. Cái mênh mang của sông, cái dào dạt của sông, cái dữ dội của sông, cái mãnh liệt của sông, cái thơ mộng của sông, cái hùng vĩ huyền bí của sông thấm đẫm vào hồn người quê tôi. Phù sa và nước mắt. Phù sa và máu. Làng quê và đất nước. Văn hóa và Văn Hiến. Truyền thuyết và Lịch sử. Hào hùng và bi tráng. Dân ca và Anh hùng ca. Tất cả thành âm vang ngọn sóng vỗ vào lòng tôi”.Qua bài thơ, Nguyễn Minh Khiêm gửi gắm thông điệp ý nghĩa về sự gắn bó với quê hương, sự trân trọng những giá trị giản dị của cuộc sống và niềm tự hào về con người lao động. Đó cũng là lời nhắc nhở mỗi người hãy yêu thương, gìn giữ cội nguồn và biết ơn những gì mình đang có, dù nhỏ bé hay đơn sơ.