Trong văn học trung đại Việt Nam, nỗi buồn của con người trước những biến cố cuộc đời, đặc biệt là sự thất bại trong khoa cử, luôn là một đề tài quen thuộc nhưng không bao giờ cũ. Theo quan điểm của nhà lý luận văn học Hegel, bi kịch trong văn học thường bắt nguồn từ sự xung đột giữa khát vọng cá nhân và những quy luật, chuẩn mực khắt khe của xã hội. Bài thơ "Buồn Thi Hỏng" chính là một minh chứng tiêu biểu, khi tác giả khắc họa sâu sắc nỗi đau và sự chán chường của một trí thức Nho học trước thất bại lớn nhất đời mình – thi trượt. Tác phẩm không chỉ phản ánh tâm trạng cá nhân mà còn đặt ra những câu hỏi mang tính thời đại về ý nghĩa của văn chương, khoa cử, và giá trị con người trong bối cảnh xã hội đang chuyển mình. Với giọng điệu trào phúng nhưng đầy chua xót, bài thơ trở thành lời tự vấn và phản tư sâu sắc, vừa mang tính cá nhân vừa mang tính phổ quát, làm sáng rõ mối quan hệ giữa văn học và hiện thực.

Mở đầu bài thơ, tác giả bày tỏ nỗi buồn không thể nói thành lời:

Bụng buồn còn muốn nói năng chi,
Đệ nhất buồn là cái hỏng thi!

Hai câu thơ mở đầu mang đậm sắc thái tự sự, thể hiện tâm trạng nặng nề, bế tắc của một người vừa trải qua thất bại lớn trong cuộc đời. Ở xã hội phong kiến, việc thi đỗ là con đường duy nhất để kẻ sĩ khẳng định giá trị bản thân, mở ra cơ hội được trọng dụng trong bộ máy nhà nước. Việc thi hỏng không chỉ là nỗi thất vọng cá nhân mà còn là sự xấu hổ với gia đình, làng xóm và xã hội. Nỗi buồn của tác giả không phải là nỗi buồn thoáng qua, mà là nỗi đau sâu sắc, được khắc sâu trong ý thức về vai trò và trách nhiệm của một người trí thức. Cụm từ “đệ nhất buồn” được nhấn mạnh, cho thấy tác giả xem việc thi hỏng là nỗi buồn lớn nhất đời người, lấn át mọi cảm xúc khác. Điều này phản ánh vai trò to lớn của kỳ thi khoa cử trong hệ giá trị của người trí thức Nho học xưa.

Tiếp đó, cây bút đã bộc lộ sự tự ý thức về thân phận và hoài nghi giá trị của văn chương

Một việc văn chương thôi cũng nhảm,
Trăm năm thân thế có ra gì?

Hai câu thơ tiếp theo bộc lộ sự mâu thuẫn trong tâm trạng của tác giả. Dường như sau cú sốc thi hỏng, ông bắt đầu đặt câu hỏi về giá trị thực sự của văn chương và của cuộc đời mình. "Một việc văn chương thôi cũng nhảm" là lời tự vấn đầy chua chát. Phải chăng tác giả đang cảm thấy việc đặt quá nhiều kỳ vọng vào khoa cử và văn chương là một sự phù phiếm? Đối lập với nỗi buồn ở hai câu đầu, hai câu thơ này mang tính phản tư, thể hiện sự trăn trở của tác giả về giá trị và ý nghĩa của đời người. "Trăm năm thân thế có ra gì?" không chỉ là một câu hỏi bi quan, mà còn mở ra một chiều sâu triết lý. Trong bối cảnh lịch sử mà hệ tư tưởng Nho giáo và hệ thống khoa cử truyền thống đang lung lay, câu hỏi này như một lời tự nhắc nhở về sự phù du của danh vọng và cuộc đời.

Sau tất thảy, ông rơi vào tâm trạng tự ti và tự trào của người thất bại

Được gần trường ốc vùng Nam Định,
Thua mãi anh em cánh Bắc Kỳ.

Hai câu thơ này vừa thể hiện sự tiếc nuối, vừa mang sắc thái tự trào. Tác giả nhận thức rõ vị trí của mình trong bối cảnh rộng lớn của khoa cử thời bấy giờ. Nam Định vốn là một trong những trung tâm giáo dục quan trọng của nước ta thời phong kiến, nhưng dù được học hành, tiếp cận với trường lớp, tác giả vẫn thất bại trước những người tài giỏi hơn, đặc biệt là “anh em cánh Bắc Kỳ.”

Cụm từ “thua mãi” vừa là lời thú nhận thất bại, vừa mang sắc thái hài hước, châm biếm chính bản thân mình. Đây là một đặc điểm nổi bật trong phong cách thơ trữ tình trung đại Việt Nam: mượn sự tự trào để xoa dịu nỗi đau và thể hiện sự thấu hiểu sâu sắc về chính mình.

Cuối cùng, khép lại bài thơ bằng lời tự phê phán và sự tự thức tỉnh của bản thân:

Rõ thực nôm hay mà chữ dốt,
Tám khoa chưa khỏi phạm trường quy.

Hai câu thơ cuối vừa là lời tự trách, vừa mang tính phê phán nhẹ nhàng về bản thân. Tác giả thừa nhận rằng mình có thể giỏi chữ Nôm – một loại chữ viết dân gian phổ biến ở Việt Nam – nhưng lại kém cỏi về chữ Hán, vốn là yêu cầu chính trong các kỳ thi khoa cử. Câu thơ này không chỉ nói về thất bại trong kỳ thi, mà còn là sự nhận thức về hạn chế của bản thân trong một hệ thống giáo dục lỗi thời. Chi tiết “tám khoa chưa khỏi phạm trường quy” gợi lên hình ảnh một người kém may mắn, thi mãi mà không đỗ. Sự lặp lại thất bại này không chỉ là nỗi buồn cá nhân, mà còn phản ánh thực trạng khắc nghiệt và bất cập của chế độ khoa cử, nơi mà thành công không chỉ dựa vào tài năng mà còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác như thời vận, gia cảnh, và cả sự thiên vị.

Bài thơ không chỉ là tiếng lòng của một cá nhân, mà còn mang tính đại diện cho cả một thế hệ trí thức Nho học đang phải đối mặt với sự khủng hoảng giá trị trong xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX. Trong bối cảnh ấy, việc thi đỗ hay thi hỏng không chỉ quyết định số phận của một con người, mà còn phản ánh sự chuyển mình của cả một thời đại. Qua bài thơ, tác giả không chỉ bộc lộ nỗi buồn, sự chán nản, mà còn gửi gắm một thông điệp sâu sắc về sự thức tỉnh. Trong cuộc sống, thất bại không phải là dấu chấm hết, mà là cơ hội để con người nhìn lại chính mình và tìm kiếm những giá trị mới.

Bài thơ "Buồn Thi Hỏng" của tác giả khéo léo kết hợp giữa cảm xúc chân thành và sự tự trào sâu sắc, mang đến một bức tranh sinh động về tâm trạng của một trí thức Nho học trong thời kỳ suy tàn của khoa cử. Với giọng điệu trào phúng nhưng không kém phần chua xót, bài thơ vừa là tiếng nói cá nhân, vừa phản ánh tâm trạng chung của cả một thế hệ. Qua đó, tác phẩm không chỉ ghi lại một lát cắt của lịch sử, mà còn để lại bài học nhân sinh sâu sắc về sự chấp nhận và vượt qua thất bại trong cuộc đời.