Nguyễn Trãi không chỉ là một nhà văn hóa lớn mà còn là nhà thơ trữ tình sâu sắc. Ông đã để lại cho thơ ca Việt Nam rất nhiều bài thơ hay và có giá trị cả về chữ Hán và chữ Nôm. Tiêu biểu cho sáng tác đó phải kể đến bài "Ngôn chí" (bài 3). Bài thơ đã làm nổi bật vẻ đẹp của thi sĩ qua cuộc sống thường nhật.

"Ngôn chí" chính là bài thơ trong chùm thơ gồm 21 bài trong tập "Quốc âm thi tập". Nhan đề "Ngôn chí" không giới hạn "nói chí" trong phạm vi hẹp mà còn hàm chứa cả chí lẫn tình. Và bài thơ được viết theo thể thất ngôn xen lục ngôn, đây cũng là sự phá cách trong thể thơ của Ức Trai.

Ở những câu thơ đầu tiên, tác giả đã đã nói đến ba vấn đề trong cuộc sống của mình đó là nơi ở:

"Am trúc hiên mai ngày tháng qua.

Thị phi nào đến cõi yên hà. "

Nơi ở của Nguyễn Trãi là "am trúc" giúp ta hình dung ra cạnh nhà thi sĩ là cả rừng trúc. Còn trước sân nhà Ức Trai là cây mai. Thông thường, loại cây đó dùng để nói về chí khí của người quân tử. Vậy cây mai trước hiên nhà như tượng trưng cho chính lý tưởng của Nguyễn Trãi. Và có lẽ, "am trúc, hiên mai" là nơi "yên bình" để tác giả đếm ngày tháng qua, đếm những bình yên đang đón đợi. Như vậy, chúng ta có thể thấy ngay trong câu thơ đầu tiên, thi nhân đã tái hiện cuộc sống thanh cao, hòa hợp với thiên nhiên, cảm nhận những vẻ đẹp thanh bình của cuộc đời. "Thị phi" là thế giới ồn ào, tấp nập, tranh đua ngoài kia. Còn nơi tác giả chọn sống đó là cõi "yên hà" với chốn thiên nhiên ở vùng quê, cách xa cuộc sống xô bồ. Như vậy chúng ta có thể cảm nhận được Nguyễn Trãi đã lựa chọn cuộc sống "lánh đục tìm trong", hòa hợp với thiên nhiên. Nơi ở ấy không có những bon chen của cuộc đời để nhà thơ có thể giữ cho tâm hồn trong sạch. Câu thơ "Nước dưỡng cho thanh trì thưởng nguyệt" cho ta thấy tác giả vô cùng yêu và gắn bó với thiên nhiên. Thi nhân giữ nước ao cho trong để bóng trăng chiếu xuống cho đẹp mà ngắm nhìn. Đây đúng là một tâm hồn thi sĩ nhạy cảm, tinh tế. Ánh trăng có lẽ không chỉ để ngắm nhìn mà với Nguyễn Trãi đó là một người bạn tri âm, tri kỷ. Hơn nữa, ở ngoài vườn, đất đã được vun xới rất thuận lợi cho việc trồng trọt. Vậy qua đây, ta thấy Nguyễn Trãi giống như một người nông dân, làm những việc bình dị để nuôi dưỡng tâm hồn, vun xới, gieo trồng và thưởng thức cái đẹp.

Không chỉ có sống gắn bó với tự nhiên mà thi sĩ còn chọn cho mình lối sống giản dị nhưng thanh cao. Nguyễn Trãi không cầu kì trong việc ăn mặc thường ngày "Cơm ăn dầu có dưa muối/ Áo mặc nài chi gấm là". "Dưa muối" là thức ăn quen thuộc của người nông dân Việt Nam. Đây cũng là thức ăn tác giả chọn để thưởng thức ở chốn quê. Hơn nữa, trang phục thi nhân chọn không phải là áo gấm, lụa là như khi làm quan nữa mà đó là những tấm áo bình dị. Qua đây, ta thấy Nguyễn Trãi sinh hoạt như những người nông dân thôn dã, bình dị chứ không màng công danh phú quý. Khép lại bài thơ là hình ảnh "Trong khi hứng động vừa đêm khuyết/ Ngâm được câu thần dặng dặng ca". Dường như, thi nhân đang đong đầy cảm xúc vậy nên những vần thơ như được tự tuôn ra. Lúc này, ngỡ như con người có thể giao hòa cùng thiên, đất trời, vũ trụ.

Qua bài thơ, chúng ta cảm nhận được bức tranh cuộc sống yên bình và tâm hồn của tác gia Nguyễn Trãi. Thi sĩ chọn từ bỏ chốn quan trường mà về bầu bạn với thiên nhiên, sống giản dị nhưng vô cùng thanh cao. Mặc dù "lánh đục tìm trong" nhưng thi nhân vẫn luôn trăn trở, âu lo cho đất nước. Đó là nỗi lòng của bậc quân tử, một lòng nghĩ cho nhân dân.

Bằng việc sử dụng những hình ảnh thơ giản dị, mộc mạc Nguyễn Trãi đã mang đến cho chúng ta một bài thơ hay. Qua bài thơ, chúng ta cảm nhận được một tâm hồn thi sĩ yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống, yêu đất nước tha thiết.